ماهیت آن: این میوه انواعی دارد از آن جمله: برّی و بستانی و بهترین آن بستانی شیرین بی دانه است که املی نامندکه لطیف تر از سایر اقسام آن است و بهترین آن رسیدة بزرگِ دانه شادابِ آنست.
طبیعت آن: سرد و تر است و سردی است در دوم تراست در اول و آب فشرده آن نیز همین اثر را دارد هر چند قبض آن محسوس نیست . پوست انار سرد و خشک و شدید القبض است و ترش آن سردتر از شیرین آن و خشک هم هست ؛ انار ترش خراشندة روده ها است بنابراین اگر مقدار زیاد آن ناشتا خورده شود دلپیچه می آورد و برای استسقای سرد مضر است . گل انار شدید القبض و سرد است و اجزای دیگر درخت آن شدید القبض و پوست آن شدید القبض تر است.
طبیعت شیرین آن: سرد معتدل و تر در اول با قوت قابضه است.
افعال و خواص آن: غذائیت آن کم است و تولید کنندة خلط صالح است اما نفاخ و باد آور است پس در محرورین باعث نعوظ می گردد و جلا دهنده خون و اخلاط و بازکنندة گرفتگی ها و ملین شکم و ادرار آور است اما ایجاد تشنگی می کند و خوردن آن بعد از طعام در محرورین باعث رد شدن غذا از معده می شود و گفته اند جهت تصفیه روح کبدی ، تقویت کبد ، استسقای زقی ، سوء القینه ، یرقان(زردی) ، طحال ، خفقان ، درد سینه ، سرفة گرم ، صاف کردن صدا ، چاق کردن بدن ، جذب غذا ، رفع جرب ،جوش و نیکویی رنگ رخسار مفید است و زیاد خوردن آن فاسد کنندة غذا و بی حس کنندة معده است و برای کسانی که تب دارند مضر است به سبب نفخ و نیز مسدود کردن مسام(منفذ های پوست) ؛ مصلح آن انار ترش است و در سرد مزاجان زنجبیل پرورده. رب انار شیرین در افعال و خواص قوی تر از آب انار است ولی بی حس کنندة معده است و مصلح آن مصطکی می باشو. شراب انار خصوصاً هنگامی که منعنع است یعنی در آن نعناع باشد منافع بسیار دارد . اگر سر انار شیرین را سوراخ کرده و به دفعات مکرر به قدری که گنجایش داشته باشد روغن بادام شیرین یا روغن بنفشه در آن بریزند و بر روی آتش گذارند تا روغن را جذب کند و به حدی رسد که دیگر جذب نکند و بعد مکیده شود برای درد سینه و سرفه خشکی که کهنه شده است مجرب و مفید است. آشامیدن آب آن با شکر و نشاسته و صمغ عربی و روغن بادام که نیمه گرم باشد همین اثر را دارد واگر عصارة آن را در شیشه بریزند و در آفتاب گذارند تا غلیظ گردد و سپس در چشم کشند روشنایی چشم را بیفزاید و هر چند این دارو کهنه تر شود بهتر می گردد . دانه انار با عسل جهت درد گوش مفید است ولی خوردن آن نفخ می آورد و تولید کنندة بادهایی در معده است و کاکل های گل سوخته آن جهت التیام جراحات و خشک نمودن زخم ها مفید است و غنچه ناشکفته آن از سه عدد تا هفت عدد به حسب سن و قوت مزاج اطفال با قدری برگهای نورسته و تازه روییده همراه با ام غیلان و کمی زیره سفید ساییده و با سنگ می کوبند وبه اطفال شیرخوار ویا بزرگتر که اسهال دارند بدهند مفید است خواه به سبب دندان در آوردن باشد و یا غیر آن سه روز تا هفت متوالی بدهند مفید است و رمان مز یعنی انار میخوشِ ترش و شیرین در سردی و تری معتدل و در سایر افعال شبیه به انار شیرین است و در تسکین حدت و تندی صفرا و ثوران و جوشش خون مفید تر است و برای صفراوی مزاجان از انار شیرین ترش شایسته تر است و صرف و آشامیدن آب انارین که با شحم فشرده باشند از نیم رطل(1رطل:5/1 کیلو) تا یک رطل و بیست درم(1درم:88/2گرم) همراه با شکر خام جهت اسهال صفرا ، تقویت معده ، رفع تبهای صفراوی ، یرقان ، جرب ،حکه(جوش های ریز) نافع است. چون آب انارین را در ظرف مس کرده به قوام آورند جهت جرب ، تقویت قوة بینایی ، جراحات مزمنة خبیثه نافع است.
رمان حامض(انار ترش)
یعنی انار ترش در دوم سرد و خشک و قابض و مسکن تب، سوزش و حرارت معده ، کبد گرم، غلیان خون ، صفرا، مانع انصباب مواد به معده ،ادرارآور است.
و جهت منع صعود بخار به مغز و رفع دخانیت مغز و رفع خمار و قی و خفقان گرم مفید است ومصرف زیاد آن ایجاد کنندة زخم در روده ها و دلپیچه است و اگر آن را بعد از طعام بخورند مانع صعود بخار به دماغ است و برای مبرودین مضر است و ضعیف کنندة قدرت جاذبة جگر و نیروی جنسی است. مصلح آن انار شیرین و زنجبیل پرورده و اسفیدباج با توابل و سیر می باشد. اکتحال(به چشم کشیدن) انار جهت ناخنه و سبل نافع است و در دهان جنباندن آن و نگاهداشتن آن در دهان جهت منع زخم های خبیثه دهان مناسب است. اما نسخه ای از آن چنین است که در ظرف مس با عسل طبخ سریع دهند جهت آکله دهان مجرب است. و چون عصارة آن را طبخ دهند تا غلیظ گردد و با عسل ممزوج کنند جهت زخم های دهان و درد گوش به صورت قطره در گوش بریزند. و جهت زخم های خبیثه و بردن گوشت اضافی ضماد کنند و ضماد آن که مهرّا پخته باشند با پوست و تخم آن جهت جرب و جوش صفراوی مجرب و طلای پختة آن درست در شراب جهت تحلیل ورم های فراوان و سویق آن قابض و جهت رفع میل به خوردن گل مناسب است و امثال آن که زنان حامله و دیگران را به هم رسد مؤثر و رب انار ترش در افعال قوی تر از آب سویق آنست .نسخه ای دیگر هم موجود است که می گوید: شراب آن را چنین به دست می آورند که درون انار را خالی کرده در سرکه بجوشانند تا مهرا شود و منعقد گردد سپس به قدر فلفلی پانزده عدد حب بسازند و یا زیاده عدد از آن جهت رفع اسهال مزمن و دلپیچه و زخم روده و مقعد مجرب است .
رب انارین در دوم سرد و در اول خشک و قابض است . جهت رفع التهاب و تسکین تشنگی مفرط ، تبهای تند ، قی ، خمار ، رفع ویار زنان باردار ، فساد رنگ رخسار و دفع غم نافع است. در دهان جنباندن آن با آب طبیخ آن جهت تقویت لثه و آشامیدن آن جهت بقند آمدن ادرار و آشامیدن ساییده با آب گرم در رفع کرم معده و کرم روده مفید است . طبیخ از بیخ انار در این باب از داروهای مفید است و جهت لثه گرم و درد دندان در دهان جنباندن آن کارآمد است. اناردان قابض تر از رب انارین است و در افعال قوی تر از آن است و کوبیدة ترش آن با مویز و خمس آن زیره کرمانی جهت رفع قی و تقویت معده مجرب است.
مضر است برای سرفه و مصلح آن مویز و جلوس در آب طبیخ آن است .جهت رفع خون ریزی شدید در دوران قاعدگی و خروج مدفوع ابتدایی نوزاد کارآمد است وضماد آن با عسل جهت رفع آثار آبله مفید بوده و طلای سوخته آن با عسل بر سینه و معده جهت گرفتگی سینه و خلط های خونی مناسب است و حقنه با آب آن که با برنج و جوی مقشر بوداده جوشانیده باشند جهت رفع اسهال و دلپیچه و شستشوی مقعد با آب جهت قطع خون بواسیر و امراض مقعدی مفید است و گل انار در افعال مانند گل انار فارسی است و کاکل های آن جهت قطع خون بن دندان و التیام جراحات و زخم های دهان مفید بوده و اگر طبیخ آن را مضمضه کنند جهت استحکام دندان متحرک و قطع آمدن خون از لثه و رفع زخم های آن کارآمد است و ضماد گل آن با برگ تازه اش بر دهانة معده جهت رفع قی مفرط تجویز می گردد و اگر عصاره گل آن را با گلاب در چشم قطره قطره بریزند جهت تحلیل ورم چشم مجرب است و با آب عنب الثعلب و با آب برگ بلسان الحمل جهت زخم احلیل و .با آب قراح جهت آبله و تاول موزه و کفش مفید است .با سرکه جهت حمره که باد سرخ چشم است مفید بوده و با دردی خمر جهت جشای عارض در چشم خوب است به شرط آنکه در مصرف آن مداومت داشته باشند عصارة پوست رمان و شحم آن قایم مقام عصاره گل آن است. و به دستور اطبا نسخه ای از آن به این قرار است :عصاره درخت آن که دراواخر ربیع گرفته باشند ومی گویند اگرن هفت عدد غنچه ناشکفته آن را به شکلی بلع نمایند که به دست نرسد جهت قطع بروز دمل ها و رمد، آماس سرخ چشم تا یک سال مجرب است و دانه های زردی که در کاکل انار می باشد در جمیع افعال مانند گل آنست و چون انار را طبخ نمایند تا مهرا شود و چهار درم از آن را با آبی که در آن طبخ یافته است با 70 گرم آرد نان پزی حواری و یا آرد دخن طبخ نمایند تا مانند عصیده گردد سپس بر آن روغن زیتون خام و یا روغن گل ریخته بخورند جهت رفع اسهال ربع کسانی که امیدی به علاج ندارند مجرب است. چون صاحب تب بعد از اندک غذایی آب انار را خواه شیرین باشد و خواه ترش بمکد نافع است ولیکن اگر پیش از غذا باشد بهتر است از بعد از غذا مگر آنکه مزاج شکم آنها نرم روان باشد و یا تهوع و قی داشته باشند و چون انار درست را در شراب طبخ نمایند تا پخته گردد و سپس بسایند و بر گوش بندند جهت رفع درد گوش مجرب است و آش انار و افشرج و برود رمانین و جوارش و حقنه و حب و حریره و خوشاب و دواءالرمان و دهن و رمانیه و رب سفوفات و سکنجبین رمانی و سویق و اشربه و طلا و عصاره و لعوق و ماء الرمانین و معجون آن در قرابادین کبیر ذکر شده است.
رمان برّی
ماهیت آن: حکیم میر محمد مؤمن در تحفه نوشته:« که میوة آن حب القلقل است و حکیم میر عبدالحمید در حاشیه تحفه نوشته که در سرزمین هند زیاد یافت می شود هرگاه سه چهار برگ از زمین برآید گل می کند و گل آن شبیه به گل انار و برگ آن مانند برگ کاسنی است و اصلاً چوب ندارد و ثمر آن شبیه به انار وبه بزرگی انار متوسط و طعم آن شیرین است و در زمین می رسد و هستة آن بزرگ می باشد.
افعال وخواص آن: ضماد بیخ آن با صبر سقوطوی و طین ارمنی جهت ضربه و سقطه به اندام ها مجرب است و اگر دو سه دفعه مالیده شود درد آن را از بین می برد.
*************************************************
جهت مطالعه آن گروه از مخاطبینی که علاقه مند به متن اصلی این گفتار (که به نقل از مخزن الادویه است) هستند در ذیل متن اصلی درج شده است:
رمان
به ضم را و فتح میم و الف و نون به فارسی انار نامند و به هندی نیز
ماهیت آن: انواع می باشد برّی و بستانی و بهترین آن بستانی شیرین بی دانه است که املی نامند لطیف تر از سایر اقسام و بهترین آن رسیده بزرگ دانه شاداب آنست.
طبیعت آن: مطلق آن بارد رطب و برودت آن از دویّم نگذشته و رطوبت آن از اول با قوّت قابضه که مفاوقت از جمیع اجزای آن نمی کند تا آنکه آب فشرده آن نیز همین اثر دارد هر چند قبض آن محسوس نیست و پوست آن بارد یابس شدید القبض دابغ ترش آن سردتر از شیرین آن و خالی از یبسی نیست و انار ترش جارد و خراشنده امعا است حتی انکه اگر ناشتا بسیار بخورند سحج امعا به هم رسد و استسقای بارد را مضر و گل انار شدید القبض بارد است و جمیع اجزای درخت آن شدید القبض و پوست آن شدید القبض تر.
طبیعت شیرین آن: سرد به اعتدال و در اول تر و با قوت قابضه.
افعال و خواص آن: قلیل الغذا و مولد خلط صالح و نفاخ و لهذا در محرورین باعث نعوظ گردد و جالی و مفتح و ملین بطن و مدر بول و مورث تشنگی و خوردن آن بعد از طعام در محرورین باعث انحدار آن و گفته اند این فعل کلی است و جهت تصفیه روح کبدی و تقویت کبد و استسقای زقی و سوء القینه و یرقان و سپرز و خفقان و درد سینه و سرفه حار و تصفیه صوت و فربه کردن بدن و نفوذ فرمودن غذا و رفع چرب و حکه و نیکویی رنگ رخسار نافع و اکثار آن مفسد غذا و مرخی معده و مضر صاحبان حمی به سبب نفخ و تکثیف آن مسام را و مصلح آن انار ترش و در بارد المزاج زنجبیل پرورده و رب انار شیرین در افعال قوی تر از آب آن و مرخی معده و مصلح آن مصطکی استو شراب آن خصوصاً منعنع منافع بسیار دارد و چون سر انار شیرین را سوراخ کرده و به دفعات به قدری که گنجایش داشته باشد با روغن بادام شیرین یا روغن بنفشه در آن ریخته بر روی آتش گذارند تا روغن را جذب کند و به حدی رسد که دیگر جذب نکند مکیدن آن جهت وجع صدر و سعال مزمن یابس مجرب و به دستور آشامیدن آب آن با شکر و نشاسته و صمغ عربی و روغن بادام که نیم گرم باشد همین اثر دارد و عصر آن را چون در شیشه کنند و در افتاب گذارند تا غلیظ گردد پس در چشم کشند روشنایی آن را بیفزاید و هر چند این کهنه تر شود بهتر می گردد و دانه آن با عسل جهت درد گوش مفید و خوردن آن نفاخ و مولد ریاح در معده و ذرور گل سوخته آن جهت التیام جراحات و خشک نمودن آن مفید و غنچه ناشکفته آن از سه عدد ت هفت عدد به حسب سن و قوت مزاج اطفال با قدری برگهای نورسته ام غیلان و قلیلی زیره سفید ساییده سنگتاب نموده به اطفال شیرخوار ویا بزرگتر از آن در حالتی که ایشان را اسهال عارض گردد و کهنه شود خواه به سبب دندان بر آوردن باشد و یا غیر آن سه روز متوالی و یا تا هفت روز مفید و رمان مز یعنی انار میخوش ترش و شیرین در سردی و تری مایل به اعتدال و در سایر افعال قریب به انار شیرین و در تسکین حدت صفرا و ثوران خون از آن زیاده و صفراوی مزاج را الیق از انار شیرین ترش صرف و آشامیدن آب انارین که با شحم فشرده باشند از نیم رطل تا یک رطل و بیست درم شکر خام جهت اسهال صفرا و تقویت معده و رفع تبهای صفراوی و یرقان و جرب وحکه نافع و در این افعال مانند هلیله رد است و چون آب انارین را در ظرف مس کرده به قوام آورند جهت سلاق و جرب و تقویت باصره و جراحات مزمنه و خبیثه نافع.
رمان حامض
یعنی انار ترش در دویّم سرد و خشک و قابض و مسکن لهیب و حرارت معده و کبد حار و غلیان خون و صفرا و مانع انصباب مواد به معده ومدر بول و جهت منع صعود بخار به دماغ و رفع دخانیت آن و رفع خمار و قی و خفقان حار واکثار آن مورث قرحه امعا و سحج و چون بعد از طعام بخورند مانع صعود بخار است به دماغ و مضر مبرودین و مضعف جاذبه جگر و قوّت باه مصلح آن انار شیرین و زنجبیل پرورده و اسفیدباج با توابل و سیر و اکتحال آن جهت ناخنه و سبل نافع و مضمضه و نگاهداشتن آن در دهان جهت منع قروح خبیثه آن و به دستور چون در ظرف مس با عسل طبخ جیّد دهند جهت آکله دهان مجرب و چون عصاره آن را طبخ دهند تا غلیظ گردد و با عسل ممزوج کرده جهت قروح انف و وجع اذن قطوراً و جهت قروح خبیثه و بردن لحم زاید ضماداً نافع و ضماد آن که مهرّا پخته باشند با پوست و تخم آن جهت جرب و حکه صفراوی مجرب و طلای مطبوخ آن درست در شراب جهت تحلیل اورام بیعدیل و سویق آن قابض و جهت رفع خواهش خوردن گل و امثال آن که زنان حامله و دیگران را به هم رسد مؤثر و رب انار ترش در افعال قوی تر از آب سویق آنست و به دستور شراب آن و چون جوف انار را خالی کرده در سرکه بجوشانند تا مهرا شود و منعقد گردد پس به قدر فلفلی حبوب بندند پانزده عدد و یا زیاده از آن جهت رفع اسهال مزمن و سحج مخوف و قرحه امعا و مقعده مجرب و رب انارین در دویم سرد و در اول خشک و قابض و جهت رفع التهاب و تسکین تشنگی مفرط و تبهای تند و قی و خمار و رفع خواهش ردیه حوامل و فساد رنگ رخسار و دفع غم نافع و مضمضه با آب طبیخ آن جهت تقویت لثه و آشامیدن آن جهت سلس البول و آشامیدن ساییده آن بقدر درهم با آب گرم در رفع کرم معده و حب القرع بیعدیل و طبیخ از بیخ انار در این باب از مجربات است و جهت لثه حار و درد دندان مضمضه آن بیعدیل و اناردان قابض تر از رب هر یک و در افعال قوی تر و کوبیده ترش آن با مویزبالسویه و خمس آن زیره کرمانی جهت رفع قی و تقویت معده مجرب.
مضر سح و سرفه، مصلح آن مویز و جلوس در آب طبیخ آنجهت رفع سیلان طمث و خروج مقعده اطفال وضماد آن با عسل جهت رفع آثار آبله و طلای سوخته آن با عسل بر سینه و معده جهت نزف الدم و نفث الدم و حقنه با آب آن که با برنج و جو مقشر بوداده جوشانیده یاشند جهت رفع اسهال و سحج و تغسیل مقعده با آب جهت قطع خون بواسیر و امراض مقعده مفید و گل انار در افعال مانند گل انار فارسی است و ذرور آن جهت قطع خون بن دندان و التیام جراحات و قلاع و فتق و مضمضه به طبیخ آن جهت استحکام دندان متحرک و قطع آمدن خون از لثه و رفع قلاع و ضماد گل آن با برگ کرم تازه بر فم معده جهت رفع قی مفرط و قطور عصاره گل آن با گلاب در چشم جهت منع انصباب مواد بدان و تحلیل ورم آن و با آب عنب الثعلب و با آب برگ لسان الحمل جهت قرحه احلیل و نشف رطوبت و اندمل آن و انصباب مواد بدان و با آب قراح جهت سحج موزه و کفش و ابتدای داخس وبا سرکه جهت حمره که باد سرخ است مفید و با دردی خمر جهت جشای عارض در چشم به شرط مداومت بر آن و عصاره پوست رمان و شحم آن قایم مقام عصاره گل
انست و به دستور عقید عصاره درخت آن که دراواخر ربیع گرفته باشند و گویند چون هفت عدد غنچه ناشکفته آن را به نهجی بلع نمایند که به دست نرسد جهت قع بروز دمامیل و رمد تا یک سال مجرب است و دانه های زردی که در اقماع انار می باشد شبیه بزر ورد در جمیع افعال مانند گل آنست و چون انار را طبخ نمایند تا مهرا شود و چهار درم از آن را با آبی که در آن طبخ یافته است با دو اقیه آرد خبز حواری و یا آرد دخن طبخ نمایند تا مانند عصیده گردد پس بر آن زیت خام و یا روغن گل ریخته بخورند جهت رفع اسهال ربع مأیوس العلاج مجرب و چون صاحب تب بعد از اندک غذایی آب انار را خواه شیرین باشد و خواه ترش بمکد نافع است او را ولیکن اگر پیش از غذا باشد بهتر است از بعد از آن مگر آنکه لینتی در طیع باشد و یا تهوع و قی معلوم گردد و چون انار درست را در شراب طبخ نمایند تا پخته گردد پس بسایند و بر گوش بندند جهت ازاله درد آن مجرب است و آش رمان و افشرج و برود رمانین و جوارش و حقنه و حب و حریره و خوشاب و دواءالرمان و دهن و رمانیه و رب سفوفات و سکنجبین رمانی و سویق و اشربه و طلا و عصاره و لعوق و ماء الرمانین و معجون آن در قرابادین کبیر مذکور شد.
رمان برّی
که مض نامند به ضاد معجمه.
ماهیت آن: حکیم میر محمد مؤمن در تحفه نوشته که ثمر آن حب القلقل است و حکیم میر عبدالحمید در حاشیه تحفه نوشته که در حوالی کور کهه پور از بلاد هند سر کار صوبه اود کثیرالوجود است سه چهار برگ از زمین برآمده گل می کند و گل آن شبیه به گل انار و برگ آن مانند برگ کاسنی و اصلاً چوب ندارد و ثمر آن شبیه به انار وبه بزرگی انار متوسطی و طعم آن شیرین در زمین می رسد و هسته آن بزرگ.
افعال وخواص آن: ضماد بیخ آن با مساوی آن صبر سقوطوی و طین ارمنی جهت ضربه و سقطه مجرب، در دو سه دفعه وجع آن را زایل می گرداند.
