واقعیت این است که با درمان به موقع، بسیاری از نامرتبیهای دندانی را میتوان درمان کرد و از درمانهای ارتودنسی در آینده پیشگیری کرد. دندانپزشکان عمومی طی ویزیتهای معمول کودکان در سنین اولیه زندگی به منظور راهنمایی والدین و جلوگیری از بیماریهای دهان و دندان نقش بسیار مهمی دارند.
طی معاینههایی که توسط دندانپزشکان انجام میشود درصورت هرگونه اشکال در ترتیب و زیبایی دندانها و مشکلات فک، کودک به ارتودنتیست ارجاع داده میشود و ارتودنتیست با توجه به ویزیتی که انجام میدهد میتواند اقدامهای درمانی لازم را به منظور پیشگیری که به اصطلاح ارتودنسی پیشگیری نامیده میشود، انجام دهد. در علم ارتودنسی یا ردیف کردن دندانها، روشهایی وجود دارد که میتوان با استفاده از آنها از سیمکشی دندانها در آینده پیشگیری کرد. از جمله این روشها میتوان به کشیدن توالیدار دندانهای شیری یا پیشگیری از مکیدن دندانها اشاره کرد.
از جمله علل ناهنجاریها در رویش دندانها میتوان به علل استخوانی و دندانی اشاره کرد. ممکن است استخوان فک بالا و پایین نسبت به هم در جای مناسب قرار نداشته باشند. این احتمال هم وجود دارد که دندانهای فک بالا و پایین در جای نامناسبی قرار داشته باشند یا مخلوطی از این دو مشکل در کودک وجود داشته باشد. اگر اشکال از استخوانها باشد تا زمانی که قدرت رشد استخوانها و پتانسیل رشدی وجود دارد میتوان در رشد استخوانها تغییراتی ایجاد کرد و آنها را به نفع رشد طبیعی و درست تغییر داد و این تا زمانی است که بچه در حال رشد است و اسکلتش رشد میکند که اغلب تا یکی، دو سال بعد از بلوغ است.
هر چند زمان دقیقی را نمیتوان در نظر گرفت و رشد افراد از فردی به فرد دیگر متفاوت است. اگر دندانها اشکال داشته باشند و سایز دندانها از سایز فکی که روی آن قرار گرفته بزرگتر باشند، دندانها جای کمی خواهند داشت و در نتیجه نامرتب خواهند بود و اگر این کمبود جا در اثر عواملی مانند زود از دست رفتن دندانهای شیری، تصادف، پوسیدگی دندانها و… باشد با پیشگیری میتوان نامرتبی دندانها را پیشگیری کرد.
وظیفه دندانها عبارت است از جویدن، تامین زیبایی، تکلم و وظیفه دندانهای شیری در دوران کودکی علاوه بر موارد یاد شده، راهنمای رویش دندانهای دائمی کودک است. بنابراین به منظور برآورده شدن اهداف فوق، حفظ سلامت دندانها ضروری است و این تصور که دندانهای شیری به زودی با دندانهای دائمی جایگزین میشوند و چندان اهمیتی ندارند میتواند تاثیرات مخربی در سلامت و زیبایی دندانها داشته باشد.
راههای جلوگیری از پوسیدگی شامل چک آپهای دندانپزشکی، استفاده از فلوراید، رعایت بهداشت و مسواک زدنهای به موقع است. درست از زمانی که دندانها رویش میکنند مادر میتواند با استفاده از برسهای نرم و پلاستیکهایی که در دست میکند دندانهای کودک را تمیز کند. بعد از تولد کودک باید بعد از هر بار تغذیه با شیر مادر، لثه و دندانها را با یک گاز یا پارچه خیس تمیز کرد، همچنین بعد از رویش دندانها باید تا حد امکان از تغذیه نوزاد در حین خواب با شیر پرهیز کرد.
ملاقاتهای منظم دندانپزشک از ابتدای رویش دندانهای شیری کودک ضروری است. با رویش اولین دندان دائمی یعنی دندان آسیای اول یا دندان ششم، حتی باید مراقبت بیشتری از دندانها صورت گیرد. این دندان بلافاصله بعد از آخرین دندان شیری و در حدود 6 سالگی رویش مییابد و بیشترین احتمال ابتلا به پوسیدگی را دارد. آنچه بسیار اهمیت دارد این است که حتی بچه ای که از نظر کلی هیچ دندان خرابی ندارد و بهداشت بسیار خوبی هم دارد، بهتر است در 6-5 سالگی حتما یک چک آپ ارتودنسی انجام دهد که در آن زمان اگر مشکلی وجود دارد تشخیص داده شود. پایشی که هنگام ورود به مدرسه برای بچهها انجام میشود بهتر است شامل دندانپزشکی هم باشد و در آن زمان اگر در رشد استخوانی مشکلی وجود داشته باشد چون هنوز زمان کافی برای رشدش وجود دارد، میتوان تغییراتی در آن داد.
بسیاری از پدرها و مادرها تصورشان از ارتودنسی، براکتهای فلزی است که در دهان کودک کار گذاشته میشود و برای مدتی چهره کودک را بهاصطلاح عجیب میکند، درحالیکه میتوان با برخی کارهای کوچک و علتیابی به موقع از ارتودنسی پیشگیری کرد. با ارتودنسی میتوان استخوانها را جا به جا کرد و کاری کرد که همه چیز به سمت نرمال پیش برود. در سنین پایین اصلا استفاده از براکت جایز نیست چون وقتی براکت روی دندانها نصب شود باعث میشود طول ریشه دندانها کوتاه شود.
برخی ناهنجاریهای فکی و دندانی علل ژنتیک دارند. اگر کودک، اندازه فک را از یک والد و اندازه دندانها را از والد دیگر به ارث ببرد و این 2 با هم تناسب و سازگاری نداشته باشند، ممکن است دندانها فاصله دار شوند یا فضای کافی برای تمام دندانها در قوس فکی وجود نداشته باشد و موجب شلوغی دندانها و نامرتبی آنها شود. جلو بودن و بزرگی فک پایین نیز یک مشکل ژنتیک و ارثی است که در سابقه بیمار، اغلب پدر و مادر یا بستگان نزدیک مشکلات مشابه دارند. کودکانی که از مادرانی با پوسیدگیهای دندانی متعدد متولد میشوند، به پوسیدگی های بیشتری در مراحل بعدی زندگی خود مبتلا میشوند. در تمام این موارد میتوان با درمان به موقع از برخی مشکلات حاد و جراحیهای فک جلوگیری کرد.
ضربه هایی که به فک و گردن بچه ها یا به مفصل استخوان گیجگاهی فکی کودک وارد میشود و ضربه هایی که هنگام راه رفتن و دویدن به چانه میخورد و زیر چانه بچهها را پاره میکند، بسیار اهمیت دارد. والدین متوجه نیستند، این ضربهها میتواند باعث شکستگی های کوچکی در مفصل گیجگاهی فکی شود که اغلب دیده نمیشود. هر چند درمان خاصی هم ندارد ولی ممکن است باعث شود در مفصلی که در آن ناحیه وجود دارد، اختلال رشدی به وجود بیاید و به تدریج با رشد کودک صورتش کج شود. آنچه والدین باید به آن دقت زیادی داشته باشند این است که بعد از ضربه هایی که به صورت و دندانهای کودک وارد میشود و با شکستن دندان شیری همراه است تحت ویزیت دندانپزشک قرار بگیرند و هر 6 ماه یک بار این کار را انجام دهند که اگر دندانپزشک تشخیص داد که انحراف در صورتش ایجاد شده میتواند با دستگاههای ساده ارتودنسی از این انحراف جلوگیری کند و از اینکه در آینده صورتش کج شود و مجبور به جراحی و درمانهای بزرگتر شود، پیشگیری کند.
وجود دندانهای خرگوشی دو علت میتواند داشته باشد؛ یکی اینکه خود اسکلت فک بالا نسبت به فک پایین جلو باشد و دندانهایی هم که روی آنها قرار دارد بالطبع جلو قرار میگیرد و در نتیجه بیشتر در معرض شکستگی هستند و همچنین لب پایین پشت دندانها قرار میگیرد و عادتی را به وجود میآورد که این فرآیند را بدتر میکند و در نهایت میتواند بدتر شود. در این حالت میتوان با مراجعه به ارتودنتیست و استفاده از ارتودنسی از اقدامهای سخت جلوگیری کرد.
افراد وقتی به دندانپزشک و ارتودنتیست مراجعه میکنند رادیوگرافی برای بیمار انجام میشود و در صورتی که دندان نهفته وجود داشته باشد، کاملا دیده میشود. این دندانهای اضافه و نهفته میتوانند باعث نامرتبی دندانها و از بین رفتن ریشه دندانها یا حتی کیستیک شدن آنها شوند. گاهیاوقات با مراجعه به دندانپزشک تنها با شمردن دندانها میتوان به کم بودن دندانها پی برد.
گاهی اوقات دندانهای شیری خیلی مرتب هستند و هیچ فاصلهای هم بینشان نیست ولی این دلیل نمیشود که حتما در آینده دندانها مشکلی نداشته باشد، به این دلیل که سایز دندانهای شیری بسیار کوچکتر از دندانهای دائمی است. بنابراین امکان دارد در آینده دندانهای کودک به دلیل کمبود جا روی هم قرار بگیرد.
همان طور که اشاره کردیم، از مهمترین وظایف دندانهای شیری حفظ فضای موجود در فکها تا موعد مناسب برای رویش دندانهای دائمی است. اگر یک دندان شیری زودتر از موعد بیفتد، دندانهای مجاور به طرف فضای خالی شده حرکت خواهند کرد و در نهایت دندان دائمی زیرین یا نمیتواند رویش یابد (نهفته میماند) و یا خارج از نظم و ترتیب خواهد رویید. مهمترین راه پیشگیری از این مشکلات حفظ بهداشت دهان و دندان از همان کودکی است.
اگر دندان شیری به موقع نیفتد باعث میشود دندانهای دائمی در یک جای غیرطبیعی رویش پیدا کند و همین باعث نامرتبی دندانها میشود. این اتفاق بهخصوص در مورد دندانهای قدامی فک پایین میافتد و اینکه جوانه دندانی پشت دندانهای شیری قرار گرفته و اگر دندان شیری دیر بیفتد جوانه دندانی دندانهای پایین پشت آنها به صورت نامرتب درمیآید و در آینده هم که این دندانها بیفتند آنها خود به خود مرتب نمیشوند ولی اگر دندان به موقع کشیده شود با فشار زبان دندانها در میآیند و در جای صحیح قرار میگیرند و دیگر در آینده مشکلی پیش نمیآید.
– مصرف داروهای خاصی در مادران باردار و قرار گرفتن در معرض برخی ترکیبات شیمیایی ممکن است سبب ایجاد اختلال در تکامل سیستم دندانی – فکی شود. مصرف سیگار یا الکل در دوران بارداری احتمال بروز این مشکلات را افزایش میدهد.
– بروز جهشهای خاص ژنتیکی در مراحل اولیه تکامل جنین میتواند سبب انواع گوناگونی از نشانگان ها(سندرم ها) همراه مشکلات دندانی – فکی شود.
خوشبختانه در تعداد زیادی از کودکانی که دچار این آسیبها می شوند مشکلی در زمینه رشد فک پایین رخ نمیدهد. اما تعدادی از این کودکان دچار مشکلاتی نظیر تکامل ناقرینه فک پایین و انحراف فک و یا کوچک ماندن فک پایین نسبت به فک بالا میشوند. در صورت تشخیص به موقع و اتخاذ تدابیر درمانی مناسب از بروز مشکلات جدی میتوان پیشگیری کرد.
گاهی اوقات به دلایلی که هنوز به طور کامل شناخته نشدهاند، رشد فک پایین در یک سمت بیش از سمت دیگر میشود. نتیجه این امر بروز انحراف در فک است. شروع این بیماری معمولا بین 15 تا 20 سالگی و در دختران بیش از پسران است.
گاهی بزرگ یا کوچک بودن یک یا تعدادی از دندان ها سبب نامرتبی سیستم دندانی می شود. شایعترین دندان هایی که دچار این مشکل می شوند عبارتند از دندان شماره 5 پایین و دندان شماره 2 بالا.
شایعترین دندان اضافه، یک دندان پیش در خط وسط فک بالا (بین دو دندان پیشین اول) است. درمان دندانپزشکی زود هنگام برای این افراد ممکن است لازم باشد.
همه نوزادان انگشت میمکند. مشکل زمانی ایجاد میشود که این عادت در سنین بالاتر نیز دنبال شود. اگر کودک شما بیش از 5 سال سن دارد و هنوز با اشتیاق و به صورت طولانی مدت انگشت میمکد. وی را تشویق به ترک آن کنید. برای یادآوری به کودک برای ترک عادت مکیدن انگشت، میتوانید روی انگشتش یک چسب زخم بچسبانید. در صورت موفقیت آمیز نبودن این روشها به دندانپزشک مراجعه کنید، همچنین تا حد امکان کودکتان را به استفاده از پستانک عادت ندهید. مکیدن طولانی مدت پستانک اثرات مخربی روی سیستم دندانی – فکی دارد.
برخی از کودکان به جای بینی از دهان تنفس میکنند. این امر ممکن است تنها به علت یک عادت اشتباه باشد، اما معمولا انسداد نسبی یا کامل مسیر تنفس از بینی به دلایلی از جمله آماس مخاط بینی به دلیل آلرژی یا بزرگ بودن لوزهها علت اصلی است. اگر کودک شما در اکثر اوقات – به جز حین فعالیت شدید بدنی یا ذهنی – از دهان تنفس میکند، لازم است توسط یک پزشک معاینه شود.
درمانهای ارتودنسی ممکن است در مقاطع سنی مختلف انجام گیرند، ولی طول درمانهای ارتودنسی در افراد جوانتر به طور قطع کمتر از افراد مسنتر است.
درمانهای ارتودنسی را از زمان رویش اولین دندان دایمی تا زمان از دست دادن آخرین دندان دایمی، یعنی از سن 7 سالگی تا 70 تا 80 سالگی میتوان انجام داد، ولی مدت زمان درمان اصولا بین یک تا سه سال است. علاوه بر سن، مدت زمان درمان ارتودنسی بستگی به عواملی مانند میزان مشکل، وسایل و روش های مورد استفاده در حین درمان و همکاری بیمار دارد، البته در بعضی از شرایط خاص و به ندرت ممکن است این مدت کمتر و یا بیشتر شود.