آسیب شناسی روانی کودکان و نوجوانان

اختلالات اضطرابی و ترس

ترس های خاص در اوایل کودکی بسیار شایع اند و زمانی آسیب زا هستند که مدت زیادی مثلاً چندین ماه به طول بینجامند. اضطراب جدایی اغلب در کودکان پیش دبستانی و آنهایی که وارد مدرسه می شوند وجود دارد ولی به ندرت مانع رفتن به مدرسه می شود.

نشانه های اختلال اضطراب کودکان شامل موارد زیر است:

1 – ترس

2 – کم رویی

3 – نگرانی بیش از حد

4 – تمرکز ضعیف و خواب مختل

5 – سر درد و درد شکم

6 – تهوع – استفراغ و اغتشاشات روده ای

7 – وابستگی بیش از حد و اضطراب جدایی

ماهیت اضطراب طبیعی دوران کودکی با بزرگتر شدن کودک تغییر می یابد. کودکان پیش از سن مدرسه از جدا شدن از پدر و مادر می ترسند و ترس از تاریکی و حیوانات نیز در مکودکان شایع است. نوجوانان از اجتماع و قرار گرفتن در موقعیت های اجتماعی هراس دارند.

والدین کودکان مضطرب و دچار هراس افلب خود مضطرب هستند و یا افسردگی دارند ولی ممکن است این اختلالات در کودک یا نوجوان ارثی یا محیطی باشد. عوامل مزاجی نیز در مواردی مهم شمرده می شوند.

کودکانی که دچار اضطراب جدایی عستند به والدین خود می چسبند و زمانی که از آنها جدا می شوند به شدت دچار تشویش و ترس می شوند. این اضطراب ممکن است به دلیل احساس عدم امنیت در خانواده مثلاً دعوای والدین یا طلاق والدین باشد.

درمان

اضطراب جدایی با مراقبت بیش از حد والدین ادامه پیدا می کند و برای درمان باید این طرز تفکر کودک را تغییر داد و خانواده سعی کنند با رفتارشان به کودک اطمینان دهند که در غیاب آنها اتفاقی نمی افتد و محیط خانه را طوری آرام کنند که کودک احساس امنیت کند.

برای درمان ترس ها و هراس های خاص بهترین روش، رفتار درمانی است. در اضطراب فراگیر از روش های ایجاد آرامش استفاده می شود.

به طور کلی این اختلالات سرانجام خوبی دارند و در کشورهای توسعه یافته طی چهار سال پیگیری بهبودی حاصل شده است. 

افسردگی در کودکان و نوجوانان

افسردگی در کودکانی که اختلالات هیجانی دارند شایع است.

اختلالات خلقی در کودکان از نشانه های شایع است ولی در سنین کودکی به ندرت پیش می آید که کودک دچار فقدان توجه، تمرکز ضعیف، خستگی، بی احساسی و دوری از اجتماع و برخوردهای اجتماعی شود. پیش از نوجوانی اختلالات خواب به شکلی که در بزرگسالان دیده می شود به ندرت پیش می آید.

میزان بروز نشانه های افسردگی تا پیش از نوجوانی در دختران و پسران یکسان است ولی در نوجوانی میزان آن در دختران بیشتر می شود.

افسردگی در کودکان نوعی پاسخ طبیعی به موقیت های ایجاد کننده تشویش همانند بیبماری و یادعوای والدین، مرگ یکی از اعضای خانواده یا طلاق والدین است. در این حالت کودک ناراحت است و ممکن است کم غذا بخورد و بد بخوابد. نشانه های بالینی افسردگی در کودکان و نوجوانان عبارتند از: خلق پایین، فقدان علاقه و لذت در فعالیت های معمول، سرزنش کردن خود، اختلالات خواب و بی اشتهایی.

لازم به ذکر ست که محرومیت اجتماعی، مشکلات فرزند پروری و آسیب های روانی والدین ممکن است نقش مهمی در بروز این اختلالات ایفا کنند.

درمان

برای درمان افسردگی کودک و نوجوان باید تا حد امکان موقعیت های پراسترس را کاهش داد و اطرافیان سعی کنند مشکلات اجتماعی و خانوادگی فرد را حل کنند و از کودک خواسته شود که در مورد احساساتش صحبت کند. خانواده شخص در صورت امکان باید کودک خود را نزد پزشک ببرند تا در صورت لزوم داروهای ضد افسردگی تجویز شود.

اختلالات خواب افسردگی

اختلالات شایع خواب عبارتند از: کابوس های شبانه، وحشت شبانه و راه رفتن در خواب.

کابوس شبانه، بیدار شدن از خواب همراه با هوشیاری کامل و یادآوری یک رویای ناخوشایند است. کابوس های شبانه در کودکان 5 تا 6 ساله شایع است و ممکن است همراه با اضطراب روزانه باشد. وحشت شبانه نسبت به کابوس های شبانه شیوع کمتری دارد. کودک چند ساعت پس از خوابیدن بیدار می شود در حالیکه وحشت زده است و ممکن است جیغ بکشد، پس از چند دقیقه به آرامش طبیعی برمی گردد و می خوابد.

در مورد راه رفتن در خواب باید گفت این کودکان در خواب به صورت مکانیکی شروع به راه رفتن می کنند در حالیکه چشمان معمولاً باز است. این مورد در اوایل شب اتفاق می افتد و گاهی کودک آشفته است. بیدار کردن کودک در این حالت دشوار است. این اختلال بیشتر در سنین 5 و 12 سال شایع است و حداقل یک بار در 15 درصد این گروه سنی دیده می شود.

درمان

برای درمان کابوس های شبانه باید به هرگونه وضعیت پراسترس خاتمه داد. برای درمان وحشت های شبانه نیز اغلب می توان کودک را مدت کوتاهی قبل از زمان وحشت از خواب بیدار کرد، وحشت شبانه ممکن است در بزرگسالی نیز ادامه یابد.

برای درمان راه رفتن در خواب نیز از آنجا که این افراد ممکن است به خود آسیب رسانند باید والدین با بستن در و پنجره ها و نرده کشی پله ها و برداشتن اشیاء خطرناک از کودک محافظت کنند.

اختلالات دفع

بی اختیاری ادرار

بی اختیاری ادرا دفع غیر ارادی ادرار پس از سنی است که نگه داشتن ادرار معمول است (در سن 5 سال به بالا).

بی اختیای ادرار می تواند شبانه (خیس کردن رختخواب در شب) و یا روزانه باشد. بی اختیاری ادرار می تواند برای کودک ناراحتی و ناخوشی ایجاد کند مخصوصاً اگر والدین کودک را سرزنش کنند.

بعضی کودکان در سن 3 تا 4 سالگی بر تخلیه ادرار خود مسلط می شوند و در 5 سالگی عموماً کودکان ادرار خود را کنترل می کنند. بی اختیاری ادرار شبانه در حدود 10 درصد کودکان 5 ساله و روزانه در 3 درصد این کودکان دیده می شود. بی اختیاری شبانه ادرار در 4 درصد کودکان 8 ساله و 1 درصد 14 سله ها نیز دیده می شود. نوع شبانه بی اختیاری ادرار در پسران شیوع بیشتری دارد ولی نوع روزانه آن در دختران بیشتر از پسران روی می دهد.

بی اختیاری ادرار شبانه معمولاً به نضر می رسد که نتیجه تأخیر در بلوغ کنترل عصبی مثانه باشد ولی نوع روزانه آن بیشتر جنبه روانی دارد و اگر با صحبت کردن با کودک برطرف نشد به پزشک مراجعه کنید.

درمان

اگر بی اختیاری ادرار به دلیل اختلال جسمی باشد باید حتماً درمان شود والدین باید در نظر داشته باشند که از توبیخ کردن کودک جداً خودداری کنند و برای او جایزه تعیین کنند. تا حد امکان عوامل استرس زا و هر آنچه باعث هراس کودک می شود را کاش دهند. بسیاری از کودکان زیر 6 سال مبتلا به بی اختیاری ادرار خود به خود به فاصله کمی پس از این اقدامات بهبود می یابند.

ولی برای کودکان بالای 6 سال اقدام هایی از قبیل نصیحت کردن دوستانه، محدود کردن مایعات در شب و بیدار کردن کودک در طی شب براسی تخلیه ادرار مفید می باشد همچنین می توان از وسایل هشدار دهنده همچون تشکچه زنگدار استفاده کرد. اگر این اقدامات بی فایده بود با مراجعه به روانپزشک و تشخیص او می توان از ضدافسردگی های سه حلقه ای (ایمی پرامین) استفاده کرد که برای بهبود موقت مؤثر می باشند.

بی اختیاری مدفوع

بی اختیاری مدفوع اختلالی ناشایع است که در آن تخلیه مدفوع مکرراً در مکان های نامناسب و شاید برای جلب توجه توسط کودک انجام می شود. 94 درصد کودکان معمولاً در سن 3 سالگی بر تخلیه مدفوع خود کنترل دارند ولی حدود 6 درصد کودکان هنوز در این مورد بی اختیار هستند. ممکن است این اختلال از زمانی که کنترل روده ای به صورت طبیعی کسب می شود وجود داشته باشد که در این صورت بی اختیاری دفع اولیه می گویند. ولی ممکن است پس از یک دوره اختیار آغاز گردد که بی اختیاری دفع ثانویه نامیده می شود.

مسئله بی اختیاری مدفوع در پسران شایع تر از دختران است و می توان گفت در پسران 3 تا 4 برابر بیشتر از دختران است.

بی اختیاری مدفوع اولیه ممکن است به همراه عقب ماندگی ذهنی باشد. گاهی اوقات سختگیری ها و تربیت بد والدین و آموزش نامناسب توالت رفتن توسط والدین می تواند مؤثر باشد.

اختلالات روحی و احساسی هم در این کودکان شایع است.

بی اختیاری مدفوع ثانویه ممکن است در نتیجه یبوست مزمن به دلیل وضعیت هایی که موجب درد در حین اجابت مزاج می شود ایجاد شود.

به طور معمول این اختلال تا نوجوانی بهبود می یابد ولی ممکن است اختلال روانی فرد ادامه یابد.

درمان

خانواده باید سعی کنند که هر گونه موقعیت استرس زا را کاهش دهند و سعی کنند مشکلات احساسی کودک را برطرف کنند. آداب توالت رفتن را درست به کودک بیاموزند. یبوست زیر بنایی باید درمان شود و علل جسمانی نیز باید بررسی شود. کودک را تشویق کنند که پس از هر وعده غذا 10 دقیقه در دستشویی بنشیند و عادات روده ای طبیعی را تقویت نمایند. اگر مشکل حل نشد باید با پزشک مشاوره کرد و در صورت لزوم کودک را در بیمارستان بستری کرد. بی اختیاری مدفوع با پیگیری در طی یکسال بهبود می یابد.

تیک در کودکان

تیک نوعی عادت عصبی است مثل: شانه بالا انداختن، انقباض عضلات گردن، سینه صاف کردن، بازی با انگشتان، شکلک درآوردن و ...

تیک اغلب در حدود 9 سالگی بوجود می آید ولی پس از 3 سالگی نیز ممکن است بوجود آید. تیک معمولاً حرکت سریعی است که به طور منظم تکرار می شود. هنگامی که کودک عصبانی است تکرار آن بیشتر می گردد. تیک ممکن است در طی چند هفته یا چند ماه گاهی پیش بیاید و مجدداً از بین برود و سپس برای همیشه برطرف گردد یا اینکه جای خود را به نوع دیگری بدهد. بعضی لز تیک ها مثل چشمک زدن و سینه صاف کردن و سرفه خشک زدن اغلب با سرماخوردگی آغاز می شود ولی پس از بهبودی آن حرکات ادامه می یابد. بعضی مواقع ممکن است کودک تیک را از دیگری آموخته و از او تقلید می کند ولی چنانچه در کودکی قبالً حالت عصبانیت وجود نداشته باشد تیک را از دیگری تقلید نخواهد کرد.

تیک در اغلب کودکان عصبی مزاج که دارای والدینی سختگیر هستند مشاهده می شود. بعضی اوقات مادران محدودیت شدیدی برای فرزندانشان ایجاد می کنند و بیش ز حد به او امر و نهی می کنند و یا اینکه والدین نسبت به کارهای فرزندانشان به طور پیوسته اظهار عدم رضایت می کنند ویا کارها و فعالیت های سخت و طاقت فرسا برای فرزندانشان در نظر می گیرند. اگر بچه شجاع و رک گو باشد در برابر والدین خود می ایستد و مبارزه می کند و به احتمال کمتری دچار خودخوری می شود ولی در اغلب موارد چون کودک بسیار مؤدب بار آمده ناراحتی را در خود پنهان می کند و ناراحتی هایش به صورت تیک عصبی بروز می کند.

درمان

خانواده ها باید بدانند که هیچ گاه کودک را به خاطر این مسئله سرزنش و تنبیه نکنند چون تیک غیرارادی بوده و از کنترل او خارج است. والدین باید تمام سعی و تلاششان را برای ایجاد آسایش خاطر و آرامش در خانواده بکنند و نق زدن و ایراد گرفتن از کودک را به پایین ترین حد خود برسانند و زندگی تحصیلی و خانوادگی و اجتماعی اش را کاملاً رضایت بخش و راحت کنند.

تمایلات پرخاشگری

مطالعات انجام شده در نوزادان نمایان گر این است که احساسات مثبت و منفی در اطفال وجود دارد که با رشد آن جنبه ابهام خود را از دست داده و با هدف مشخص نمایان می گردد.

تمایلات پرخاشگرانه در کودکان شامل: خشم، گریه کردن، عصبانیت، فریاد زدن، دست و پا زدن و حرکاتی از این قبیل است.

نوع خاصی از تمایلات پرخاشگرانه نزاع است و در صورتی که خانواده با رفتارش این تمایلات را در کودک تقویت نکند هرگز کودک در بزرگسالی فردی مهاجم و پرخاشگر نخواهد بود.

اندازه خشم و پرخاشگری بستگی به میزان آزردگی دارد که به هر فرد تحمیل می کنند اما موضوع مهم این است که توقعات کودک 2 ساله بسیار بیشتر از نوزاد چند ماهه است. برعکس در یک کودک 6 ساله اراده تا حدی شکل یافته و او می تواند تمایلات خود را بازرسی کند و بهتر می تواند مخالفت ها را تحمل کند.

حس پرخاشگری طبیعی کودک در صورتی که برآوده یا رانده شود از مسیر طبیعی خود منحرف شده و لجاجت و قهر را به دنبال دارد. کودک اخمو و ترسو بچه ای است که حس پرخاشگری او آزرده شده است.

2 سالگی سن خودسری و لجبازی کودک است، کودک میل دارد فقط مطابق میل و خواسته خود رفتار کند و به زحمت می توان او را از کاری که قصد انجامش را دارد منصرف کرد.

بعضی والدین در برابر خودسری کودکشان عکس العمل خشنی از خود نشان می دهند و با زور او را از کار خود منصرف می کنند یعنی با تنبه و تهدید و توسل به زور بچه را به آرامش و فرمانبرداری عادت می دهند و باعث می شوند فرزندشان فردی ضعیف و بی اراده و بدون اعتماد به نفس بار آید.

در برابر کودک لجباز چه باید بکنیم؟

خانوده باید به جای جلوگیری از حس خودسری کودک اجازه دهند این حس به طور سودمند ابراز گردد. باید اجازه دهید که کودک بدون اینکه ضرری به کسی یا چیزی برساند کاری که دوست دارد و کنجکاو است آن را انجام بدهد را به انجام برساند. مثلاً اگر کودک می خواهد از صندلی بالا برود باید اجازه دهید این کار را انجام دهد فقط دورادور مواظب او باشید و با او نگویید: از صندلی بالا نرو، می افتی و زخمی می شوی. به این نکته باید توجه کنید که حتی اگر کودک از روی صندلی بیفتد کمی گریه خواهد کرد و با کمی نوازش آرام می شود و سپس دوباره سعی می کند، این باعث می شود مهارت و نیروی پشتکار خود را تقویت کند و در بزرگسالی در برابر شکست ها مقاومت و صبر و تحمل بیشتر از خود نشان دهد. اگر کودک مثلاً از صندلی افتاد هیچ وقت نباید بگوییم: ای صندلی بدجنس چرا کودک را انداختی و جملاتی از این قبیل چون باعث می شود بچه عادت کند مسئولیت اقدامات خویش را به گردن دیگران بیندازد.

مسئله پرخاشگری و خودسری کودک نیازی به درمان دارویی ندارد و با روان درمانی توسط خانواده مسئله حل می شود. خانواده ها باید بدانند مسئله پرخاشگری و لجبازی در همه خردسالان وجود دارد. خانواده باید بداند که نباید در برابر لجبازی ها و پرخاشگری های کودکش مقومت کند و اجازه هیچ گونه خودسری را به او ندهد چون در این صورت فرزندانشان دچار نوعی آزردگی روحی می شود و روح اعتماد به نفس از او گرفته می شود و برعکس اگر والدین به کودک اجازه همه نوع لجبازی را بدهند و در مقابل فریادها و گریه های کودکشان کتاه بیایند هم کار اشتباهی کرده اند چون فرزندشان در بزرگسالی نیز از هیچ کس انتظار پاسخ (نه) نخواهد داشن و فردی مستبد و خودرأی خواهد شد. پس خانواده ها باید سعی کنند به خواسته های منطقی کودکشان پاسخ دهند و کودک را از انجام هر کاری منع نکنند. در ضمن در برابر این کودکان متوسل شدن به تنبیهات بدنی کاملاً بی مورد است و بهتر است برای جلوگیری از حرکات پرخاشگرانه کودک خونسردی و استقامت داشته باشید.

اسکیزوفرنی در کودکی

اسکیزوفرنی شروع شده در دوره کودکی از نظر مفهومی در دوره نوجوانی یا بزرگسالی یکی است اسکیزوفرنی در کودکان قبل از بلوغ حداقل شامل دو تا از علائم زیر ست:

توهمات، هذیان ها، انزوای شدید به مدت حداقل یک ماه، تکلم و رفتار آشفته، اختلالات تحصیلی و اجتماعی.

ملاک های تشخیص اسکیزوفرنی در کودکان مشابه بزرگسالان است، به جز اینکه کودکان به جای اینکه پسرفت در عملکرد اجتماعی و تحصیلی شان داشته باشند از رسیدن به سطوح مورد انتظار بازمانده اند.

همه گیری شناسی

اسکیزوفرنی در سنین قبل از بلوغ ناشایع است. میزان شیوع اسکیزوفرنی در نوجوانان 50 بار بیشتر از بچه های کوچکتر است و 2 تا در 1000 است. پسرها کمی بیشتر از دخترها به اسکیزوفرنی مبتلا می شوند و تقریباً نسبت ابتلا پسرها به دخترها 6/1 بر 1 است. پسرها در مقایسه با دخترها در سنین کمتری علائم بیماری را نشان می دهند. اسکیزوفرنی ندرتاً در کودکان زیر 5 سال تشخیص داده می شود. در نوجوانان بالای 15 سال خیلی فراوانتر است. ندرتاً شروع اسکیزوفرنی ناگهانی است و در کودکی ک قبلاً کارکرد خوبی داشته است ظاهر می شود. اسکیزوفرنی ممکن است در کودکی که قبلاً مشکلات مزمن داشته به صورت تشدید علائم ظاهر شود.

شیع اسکیزوفرنی در والدین کودکان مبتلا به اسکیزوفرنی حدود 8 درصد است که تقریباً 2 برابر میزان شیوع در والدین مبتلایان به اسکیزوفرنی بالغین است. کودکان و نوجوانان مبتلا به اسکیزوفرنی در مقایسه با مبتلایان به اسکیزوفرنی بالغین به احتمال بیشتری سابقه طرد شدن اجتماعی روابط ناجور با همتاها، رفتار انزواطلبانه و مشکلات تحصیلی دارند.

درمان

برای درمان کودکان مبتلا به اسکیزوفرنی باید سطح رشد کودک در نظر گرفته شود، مرتباً واقعیت سنجی در او تقویت شود و نسبت به احساس خود بودن کودک حساسیت مبذول گردد. البته خانواده ها چنانچه علائم این بیماری را در کودک خود مشاهده کردند حتماً با روانپزشک در میان بگذارند.

پیگیری دراز مدت روی کودکانی که پیش از 14 سالگی به اسکیزوفرنی مبتلا بودند نشان داده که 20 درصد از این کودکان به طور کامل بهبود یافته و تقریباً 30 درصد آنان به سطح رضایت بخشی دست یافته اند.