پاسخ: از مجموعه اطلاعات بدست آمده در منابع مختلف طبی دیرین و منابع مذهبی و اخبار و احادیث پیرامون مزاج شناسی چنین استنباط می شود که بطور کلی دو تعریف پیرامون مزاج وجود دارد، اول تعریف طب سنتی؛ دوم تعریف طب اسلامی.
بر آیند اثر مجموعه عناصر و ارکان مادی نظام هستی در یک شی، گیاه، غذا، حیوان و انسان را مزاج آن می نامیم. برخی از حکما نقش رفتارها را در پیدایش مزاج دخیل می دانند و برخی دیگر نیز نقش پندارها را تحت عنوان عوامل نفسانی( غم و شادی که موجب بروز سودا و صفرا ) در بروز مزاج مطرح می سازند – اما بطور مشخص یک عنوان بر جسته برای عوامل و عناصر معنوی ( غذای حرام و حلال و یا نیت پلید و خیر در بروز مزاج ) در شکل گیری مزاج قرار نداده اند.
از دیدگاه طب اسلامی بر آیند اثر مجموعه عناصر و ارکان مادی و معنوی تبلور یافته در یک شی، گیاه ، غذا ، حیوان ، انسان و رفتار و پندار را مزاج آن می نامیم. در این تعریف عناصر معنوی (مثبت و منفی) شامل : 1- نیت خالص 2- دعا 3- حلیت 4- نام و یاد خدا 5- روح تعاون 6- احساس مهربانی 7- عطوفت و بخشش 8- نیت ریا کارانه و خودنمایی 9- رفتار بدون یاد خدا 10- حرام بودن فعل و یا شی 11- روح خصومت 12- احساس کینه ورزی 13- خشونت 14- حرص در چگونگی تکوین مزاج یک شی ، گیاه ، غذا ، حیوان و انسان اثر می گذارد و کارآیی آن عنصر را دگرگون می سازد و از آن عنصری پایا، ماندگار، حق گرا، خیر آمیز و یا عنصری فاسد شدنی، تباه، باطل گرا و شر خیز پدیدی می آورد. مزاج شناسی علمی است که بر اساس آن این علم هم جامعه شناسی می تواند سامان گیرد و هم مدیریت هم گزینش نیروها سامان می گیرد.
بعضی از و یژگیهای چهار مزاج اصلی در زیر ارائه میشود.
الف - تیپ و ظاهر : سفیدی پوست و نرمی آن، سفیدی و بی فروغی رنگ چشم، سفیدی زودرس موها، بی مو، رقیق و فراوان، چاقی و درشتی بدن
ب - از نظر بازتابهای روانی ورفتاری : گرایش به علوم عقلی و ریاضیات، حسابگر و محتاط، بد بهار و بد زمستان، منطقی و عاقل، میانه رو - محتاط و گاهی ترسو، تجارت پیشه، بدون استعداد ریسک، آرام - منزوی و دارای حرکات کند، منظم و دقیق، گذشته نگر، ظریف و ریزبین - حساس، کینه توز، دارای استعداد افسردگی، بی علاقه به یادگیری، نیازمند محبت، اهل سازش - متاثر از دیگران - بی اراده، درون گرا - خودخور - منفی باف، فراموش کار- کند ذهن، میل جنسی کم و توان جنسی کم، راحت و بی قید به اکثر مسائل
پ - از نظر سازگاری با غذاها : سازگار با غذاهای گرم و لطیف چون نخود آب، آبگوشت، گوشت مرغ و کبوتر، پنیر، گردو، نارگیل، شنبلیله، سیر، دارچین، آویشن، رازیانه، مقل و بالنگو
ج - علایم بیماری دراثر غلبه بلغم: سپیدی، نرمی و سستی پوست، سنگینی حواس، ریزش لعاب دهان و آب بینی رقیق غیر سوزان، آروغ ترش و ضعف معده ( با خوردن ترشیجات)، ضعف جسم و مفاصل، بی میلی به غذای صبح، سکته، برص، سفیدی ادرار، درد عقب سر، خواب زیاد(سطحی) خواب دیدن آب باران و برف وادویه.
د- پیشگیری از بروز غلبه خلط : نخوردن غذاهای سرد و تر در فصول سرد سال مانند (ماست، خیار، هندوانه، کاهو، آلو، اسفناج، نارنج، پرتقال، برنج و گوشت گاو و گوساله و بز و ماهی، مرغ و تخم مرغ شهری) خوردن دم کرده استوخدوس یا چای زنجبیلی.
2-آدمهای با مزاج (طبع) سرد و خشک (سوداوی مزاج)
الف - تیپ و ظاهر: سیاهی پراکنده و غالب پوست، کدر بودن سفیدی چشم، پرمویی، لاغری و باریکی و خشکی اندامها
ب - از نظر بازتابهای روانی و رفتاری : علاقمند به حسابگری و مسائل فنی، همه سونگر - تیزهوش، بهار و تابستان را دوست دارند، کم احساس و منطقی، میانه رو و محتاط، کم انرژی و مداومت در انجام کار، تمایل کم به معنویت، نا آرام و همیشه در فکر، دارای وسواس و نگرانی و دودلی، بدون توان ریسک، اننتقامجو، منظم، مجذوب نمی شود، خود خور (درون گرا)، فکر و خیال فراوان، بدبین- حساس- نگران، اهل جنجال و جدال، تیز بین و با دقت همه جانبه، میل جنسی فراوان - توان جنسی کم، لجباز و یک دنده و پافشاری در انجام کارها
پ - از نظر سازگاری با غذاها : سازگار با غذا های تر و اندکی گرمی چون نخود آب، گوشت بره، گوشت مرغ و تخم مرغ اهلی، گندم، لوبیا، بادام شیرین، کشمش، انجیر، خربزه، کنگر، آلو شیرین، چغندر، شیر گوسفند، فندق، شلغم، ترب، آب نارگیل
ج - علایم بیماری دراثر غلبه سودا: لاغری و تیرگی رنگ و تمایل آن به سیاهی، غلظت خون، سبکی سر، سوزش معده، اشتهای کاذب، ریزش مو، سرفه خشک، جذام، آبریزش، تکرر و سوزش ادرار و تیرگی آن، فلج، خواب کم، وسواس، فزونی فکر و خیال و بدبینی، سرطان، سکته خواب و رؤیاها توام با وحشت و تاریکی
د- پیشگیری از بروز غلبه خلط :
پیشگیری از بروز پیش آمدهای نامناسب که تحریک و هیجان را بدنبال دارد، خوردن انجیر و کشمش و دم کرده سنبل طیب + گل گاو زبان + لیمو عمانی
3-آدمهای با مزاج (طبع) گرم و خشک (صفراوی مزاج)
الف - تیپ و ظاهر : زردی چهره و چشم، زردی اسکلرا ،کم مو ، لاغری و باریکی اندام و خشکی اندامها، اندام متوسط
ب - از نظر بازتابهای روانی و رفتاری : گاهی علاقمند به ادبیات گاهی علاقمند به ریاضی، دارای استعداد خشونت و بدخلقی، پائیز و زمستان را دوست دارند، گاهی عاشق و گاهی فارغ، گاهی بااراده و گاهی سست، گاهی پرانرژی و گاهی کم انرژی، دارای استعداد معنوی (مقطعی)، تند و تیز و بی قرار، گاهی پر جرات و گاهی آرام، پرخاشگر، ناآرام و دو دل، گاهی باعث رنجش دیگران میشود، تیزبین و دقیق در برخی ابعاد، مقید به اصول - منظم - حساس، آینده نگر و گاهی خیالباف و دقیق در تصمیم گیری، حاضر جواب و باهوش، گاهی سخاوتمند، پرحرف، میل بالای جنسی و توان جنسی متغیر، سریع و چالاک - پرانرژی
پ-از نظر سازگاری باغذاها : سازگار با غذاهای سرد و تر چون آلو، زردآلو، هندوانه، اسفناج، کدو، خیار، انار، شفتالو، کاهو، دوغ و ماست
ج - علایم بیماری در اثر غلبه صفرا:
یرقان، زردی دندان، تب، ریختن مو، کورک در سر، درد گوش و شقیقه، درد دهان، خشکی دهان و بینی تشنگی و سوزش معده، صدای گوش، خشکی مفاصل، سیاتالژی، بثورات، حصبه و نوبه، لذت از نسیم سرد، عدم اعتدال، بیقراری، استفراغ صفراوی، بی میلی به خوراک، خواب دیدن گرما، آتش و خورشید
د- پیشگیری از بروز غلبه خلط :
نخوردن غذاهای با طبع گرم و خشک مخصوصا در فصول گرم، قرار نگرفتن در معرض تابش خورشید و یا در نقاط گرم مانند حمام گرم، پیشگیری از وقوع ناملایمات و پیش آمدهای نامناسب مانند ترس و اضطراب
خوردن دم کرده گل بنفشه + لیمو عمانی
4-آدمهای با مزاج (طبع) گرم و تر (دموی مزاج)
الف - تیپ و ظاهر : سرخی و برافروختگی، قرمزی اسکلرا، تعریق فراوان(عرق گرم)، تنومند، چاقی و درشتی بدن
ب - از نظر بازتابهای روانی و رفتاری : علاقه به ادبیات و موسیقی، استعداد شاعری، علاقه به طبیعت، اهل عشق و محبت، بلند پرواز، دور اندیش، اهل خیر و معنویت، شجاع و جسور، خوش اخلاق و خوش رو، دارای توان ریسک، اعتماد به نفس بالا، دارای استعداد شقاوت (آنی) سخاوتمند، تنوع طلب و بی علاقه بکار تکراری، بی نظم، بد حال در تابستان، دارای هوش و حافظه برتر، نوع دوست، میل و توان جنسی زیاد، سریع و چالاک- پرانرژی
پ - از نظر سازگاری با غذاها : سازگار با غذاهای سرد و اندکی مایل به خشکی چون غوره، شاه توت، سنجد، تمر، گشنیز، نارنج، لیمو، پرتقال، نارنگی، گلابی، برنج
ج - علایم بیماری در اثر غلبه دم: سرخی رنگ بدن و زبان، قرمزی چشم، سنگینی سر، خالی شدن زیر پا، سستی و کاهلی اعضا، گر گرفتگی، حواس پرتی، خمیازه، دهان دره، بروز برخی جوشها در بدن، و گاهی خونریزی لثه ها و بینی کندی ذهن، درد گلو و پیشانی، آبریزش، ذاتالجنب، درداستخوان، گزگز پوست، امتلا، هپاتیت، سردرد جلوی پیشانی، ورم طحال و دستگاه تناسلی، خواب رؤیا های سرخ و خونین
د- پیشگیری از بروز غلبه خلط : امساک درخوردن غذای طبع گرم و پیشگیری از بروز یبوست با خوردن سبزیجات تازه، و خوردن غذاهای سازگار با طبع فرد