شیر خشک و تفاوت آن با شیر مادر

با این حال شرایطی وجود دارد که مادر نمیخواهد یا نمیتواند به نوزاد شیر دهد . در این گونه مواقع جایگزینی برای شیر مادرلازم است.

در برخی موارد تغذیه با شیر مادر منع دارد:

• بیماری مادر : ایدز، اعتیاد به الکل
• بچه هایی در هنگام تولد نقص دارند یا متابولیسم مشکل داردمثل گالاکتوزیمیا وبچه هایی که قادر به شیر خوردن نیستند.
• بچه هایی در معرض سوء تغذیه
• عدم حضور مادر
• آلرژی غذایی: تغذیه مادر موجب واکنش های آلرژیک نوزاد می شود    
• فشارهای مالی  
• فشار اجتماعی 
• ناتوانی در شیردهی

کمیسیون بین المللی غذای codex ، فرمولاسیون غذای   نوزاد را به عنوان یک جایگزین شیر  مادر تعریف می کند که به تنهایی تمامی نیازهای تغذیه ای شیرخواران را از بدو تولد تا معرفی تغذیه تکمیلی برآورده میکند.

سازمان غذا و داروFDA ) ) فرمولاسیون غذای نوزاد را به عنوان یک ماده غذایی مشابه شیرانسان که میتواند به عنوان جانشین شیر مادر یا به صورت مکمل در کنار شیر مادر مورد استفاده نوزاد قرار گیرد، تعریف می کند.

تاریخچه غذای نوزاد

اولین فرمولاسیون غذا  را برای شیر خواران یک متخصص اطفال آمریکایی به نام توماس مورگان در سال 1890 تولید کرد . او معتقد بود که شیر انسان باید یک  استاندارد مواد مغذی مورد نیاز برای هر نوزاد  باشد.

ایده ایی شکل گرفت که مطرح می کرد  شیرخشک  برای نوزاد مناسب تر خواهد شد اگر ترکیبات شیمیایی آن مشابه شیر انسان شود.

 در گذشته غذای نوزاد  در خانه  با شیر ، خامه ، قند شیر ، ابلیمو و آب جوش آماده میشد. با این حال این روش برای استفاده قدری پیچیده بود ، و بعد از سال 1910 به سرعت با  روش آماده سازی آسان ،غذای نوزاد خشک شده جایگزین مورد قبل شد

با پیشرفت علم پس از گذشت حدود یک قرن، مواد بیشتر و بیش تری به شیر خشک  اضافه شد, مانند: روغن های گیاهی به جای خامه ، تنظیم نسبت کازئین به whey-pro ,افزودن PUFA و ... امروزه  فرمولاسیون غذای  شیرخوار به شکل مناسبی نیازهای تغذیه ای شیرخوار را فراهم می کند.در سالهای اخیر پیشرفت های قابل توجهی در ساخت فرمولاسیون غذای  نوزاد با حداکثر شباهت ممکن به ترکیب شیر مادر صورت گرفته است.

مواد مغذی که وجود آنها در غذای نوزاد ضروری می باشد:

1.پروتئین

• میانگین نیاز پروتئین یک شیرخوار 4-6 ماهه بیشتر از 2 برابر یک فرد بالغ است .
• بیشتر از 40 درصد پروتئین که یک شیرخوار مصرف می کند باید از آمینو اسید های ضروری باشد . این میزان در سنین بالاتر کاهش می یابد به طوری که در کودکان 5-6 ساله به 32 درصد و در کودکان 10-12 ساله به 22 درصد می رسد ودر افراد بزرگسال باید 11 درصد پروتئینی که مصرف می کنند از آمینو اسید های ضروری باشد.
• محتوای pro تعیین کننده میزان رشد نوزاد است .
• برای تهیه شیر خشک  بر پایه شیر گاو ، محتوای pro  شیر گاو بایستی به  1gr پروتئین در هر 100ml کاهش یابد تا نرخ رشد نوزاد تغذیه شده با شیر خشک برابر میزان رشد نوزاد تغذیه شده با شیر مادر باشد .
• شیر خشک هایی  برای نوزادان کم وزن وجود دارد که محتوای pro در آنها  میتواند به gr 2در هر 100ml برسد .

منابع پروتئین  در شیر خشک

در حال حاضر سه منبع برای  ساخت شیر خشک  استفاده می شود :

• پروتئین  شیر گاو 
• پروتئین ایزوله سویا
• پروتئین شیر بز   

پروتئین شیر گاو

در حال حاضر در فرمولاسیون غذای نوزاد که  بر پایه پروتئین  شیر گاوباشد ، مقدار whey – pro  غالب است ، که به این معنی است که نسبت whey pro  : کازئین     40:60    است . همانند نسبت whey – pro به کازئین در شیر مادر که در معده نوزاد تشکیل لخته نرم می دهد .

همچنین برخی از شیر خشک ها  براساس پروتئین های هیدرولیز شده هستند . که اغلب به منظور کاهش واکنشهای آلرژیک در نوزادانی که از عدم تحمل  پروتئین  رژیم غذایی رنج می برند تهیه می شود.

 یک مطالعه نشان می دهد که تغذیه باشیر مادر در 6-4 ماه پس از تولد میتواند بروز تظاهرات آلرژیک را به مقدار قابل توجهی کاهش دهد. شیر خشک های با پروتئین  هیدرولیز شده امکان بهبود سریع سیستم گوارش نوزادان زودرس را  فراهم میکند.

آلرژی به شیر گاو

آلرژی به شیر گاو ممکن است در اثر خوردن خود شیر گاو ایجاد شود یا در اثر مصرف شیر خشک که از شیر گاو تهیه شده باشد و یا در اثر استفاده از شیر مادر در نوزادان شیر مادر خوار ایجاد شود که در مورد آخر با مصرف شیرگاو یا سایر محصولات گاوی توسط مادر پروتئین حساسیت زا در شیر مادر ترشح شده و توسط شیرخوار خورده می‌شود.

از آنجایی‌که شیر اولین ماده غذایی است که کودکان مصرف می‌کنند، شایع‌ترین و زودرس‌ترین پروتئینی که در کودکان ایجاد حساسیت غذایی می‌کند، پروتئین شیر گاو است. در واقع در این زمان هنوز سدهای مخاطی ایمنولوژی در دستگاه گوارش کودک ایجاد نشده و بعضی کودکان نسبت به این پروتئین‌ها واکنش نشان می‌دهند.اما همه کودکان چنین حساسیتی ندارند. معمولا کودکانی که سیستم ایمنی حساس‌تر و یا مشکل داری دارند به این نوع آلرژی مبتلا می‌شوند. مثلا این حساسیت در نوزادان نارس شیوع بیشتری دارد.طبق آمارهای جهانی حدود 6 تا 8 درصد نوزادانی که متولد می‌شوند حساسیت غذایی دارند و از این میان 4 درصد به پروتئین گاوی حساس هستند. معمولا مشکل این کودکان گذرا است و تا 3‌ سالگی و یا حداکثر 5 سالگی برطرف می‌شود چون هم با افزایش سن آن سدهای ایمنولوژی شکل می‌گیرند و هم طبق پدیده تحمل (تلورانس) اگر فردی دائم با مقادیر کم ماده آلرژن در تماس باشد پس از مدتی واکنش بدن به آن ماده از میان می‌رود.

در مورد این کودکان هم به تدریج این مواد غذایی به مقدار بسیار کم به رژیم غذایی‌شان اضافه می‌شود تا کم کم نسبت به آن ماده واکنشی نشان ندهند. اما گروه کمی هم هستند که تا بزرگسالی با این حساسیت دست به گریبانند.

علایم بالینی حساسیت به پروتئین شیرگاو

حساسیت به پروتئین شیرگاو طیف وسیعی از علایم بالینی را در بر می‌گیرد ممکن است علایم خفیف داشته باشد مانند:

• بی‌قراری، خواب نامنظم، دل‌درد شدید، استفراغ مکرر، اسهالی که کنترل نمی‌شود و اگزمای پوستی از علائم این مشکل هستند.
• همین طور رنگ پریدگی و کمبود آهنی که به درمان جواب نمی‌دهد، خس‌خس سینه، وزن نگرفتن نوزاد و مشاهده رگه‌های خون در مدفوع
• در برخی موارد نادر می‌تواند موجب واکنش شدید بدن به ماده حساسیت زا شود که  شوک آنافیلاکسی نامیده می‌شود در موارد آنافیلاکسی تورم صورت، دهان و زبان می‌تواند موجب مسدود شدن راه هوایی شود همچنین موجب ایجاد بثورات پوستی خارش دار و تهوع شدید تنها چند دقیقه پس از خوردن پروتئین شیر گاو می‌شود که اگر به سرعت درمان نشود می تواند تهدید کننده حیات باشد.

بتالاکتوگلوبین

بتالاکتوگلوبولین whey protein  شیر گاو است و تقریبا ازکل محتوای whey protein   شیر گاو %10 را شامل می شود . در شیر انسان این پروتئین وجود ندارد .بتا لاکتوگلوبولین مدت طولانی است که به عنوان آلرژن اصلی شیر گاو در نظر گرفته می شود این پروتئین منبع اصلی آمینو اسیدهای منشعب در whey protein  است و برای متابولیسم ماهیچه ها مهم است.

دانشمندان با استفاده از مهندسی ژنیک موفق به تولید گوساله ای شده اند که بتا لاکتوگلوبولین را تولید نمیکند البته رسیدن به مرحله ی تولید گسترده تجاری به نظر می رسد زمان زیادی طول بکشد.

بهترین راه درمان آلرژی به شیر گاو

بهترین راه درمان این بیماران حذف کامل پروتئین‌های شیرگاو از رژیم غذایی است در نوزادان شیرمادر خوار نباید شیردهی توسط مادر به هیچ وجه متوقف شود بلکه باید مادر تا زمانی که پزشک به او پیشنهاد می‌کند که از مصرف محصولات گاوی به طور کامل پرهیز نماید این منع مصرف علاوه بر شیر، شامل ماست، دوغ، پنیر، خامه، کره، بستنی و نیز محصولات غذایی که در تولید آنها شیرخشک و پودر آب پنیر بکار رفته نیز می‌باشد.

پروتئین ایزوله سویا

ایزوله سویا به عنوان یک منبع پروتئین در فرمولاسیون غذای  نوزاد, در نوزادانی که به پروتئین شیر گاو حساسیت دارند در شیر خشک بدون لاکتوز در نوزادانی که مبتلا به عدم تحمل لاکتوزاند یا گالاکتوزمیا دارند ونوزادان خانواده های گیاهخوار , بسیار استفاده می شود .پروتئین سویا تنها پروتئین کامل گیاهی است. با پروتئین سفیده تخم مرغ و شیر برابر است. اما سویا مقدار متیونین کمتری نسبت به پروتئین شیر گاو دارد. با توجه به عدم کافی بودن مقدار متیونین در شیر خشک های تهیه شده با این پروتئین که از اسید آمینه های ضروری برای شیر خواران می باشد ، به شیر خشک های بر اساس پروتئین سویا این اسید آمینه ضروری اضافه شده است.

با این حال اگر چه پروتئین شیر گاو با پروتئین  ایزوله سویا جایگزین می شود ، اما %14-10 از نوزادانی که به پروتئین  شیر گاو آلرژی دارند به پروتئین  سویا هم آلرژی دارند پس بهتر است که از پروتئین  هیدرولیز شده استفاده کنیم . اثرات فیتواستروژن سویا بر روی نوزاد هنوز به طور کامل مشخص نیست .

برخی از غذاهای نوزاد وجود دارد که در آن ها از پروتئین شیر بز استفاده شده به خصوص در چین ، استرالیا و نیوزلند .سازمان ایمنی مواد غذایی اروپا به این نتیجه رسیده اند که ، براساس داده های موجود پروتئین شیر بز منبع پروتئینی  مناسبی برای استفاده در غذای نوزاد نیست.

لاکتوفرین یکی دیگر از whey protein  های با کاربرد فراوان در شیر انسان است ، که فعالیت های ضد عفونی کنندگی از خود نشان میدهد . غذای نوزاد غنی شده با لاکتوفرین اثرات مثبت بیش تری نسبت به فرمولاسیون های  استاندارد دارد مانند : افزایش جذب آهن، کاهش بیماری های دستگاه تنفس ، سطح بالاتر هماتوکریت .

2.چربی

چربی ها %50-40 از انرژی روزانه دریافتی نوزاد را تشکیل می دهند . چربی ها همچنین اسیدهای چرب ضروری( لینولئیک اسید وآلفا لینولنیک اسید) و ویتامین  های محلول در چربی (A,D,E,K) را برای نوزاد فراهم میکنند . اخیراً اکثر  شیر خشک ها با استفاده از ترکیب مختلفی از روغن های گیاهی(روغن پالم ، روغن سویا ، روغن نارگیل و ... ) آماده می شوند . برخی از چربی ها نقش ساختاری و عملکردی بسیار مهمی در رشد نوزاد دارند ، به خصوص اسیدهای چرب LCP ، مثل اراشیدونیک اسید و دوکوزاهگزانوئیک اسید. از سال 1996 برخی از غذاهای  نوزاد با استفاده از ARA,DHA  غنی سازی شد که این ترکیبات به  طور طبیعی در شیر انسان در شکل فسفولیپید ها وجود دارند

DHA-ARA

اثرات مثبتی بر روی رشد مغز و شبکیه چشم نوزاد تازه متولد شده دارند . ARA,DHA در بزرگسالان از اسیدلینولئیک و آلفا لینولنیک اسید سنتز میشوند ، که این توانایی در شیرخواران محدود است . بسیاری از سازمان ها و کمیته های متخصص توصیه می کنند که ARA,DHA باید به فرمولاسیون غذای نوزاد  اضافه شوند . کارشناسان معتقدند که غذای  نوزاد باید حاوی ARA,DHA به میزان حداقل% 0/2-0/35%از کل محتوای چربی باشد .

که این مقدار در نوزادان نارس به %0/35-0/4افزایش می یابد.

3.کربوهیدراتها

کربوهیدراتهای اصلی شیر مادر لاکتوز ( در حدود 65 گرم بر لیتر) و الیگوساکاریدها ( در حدود 10 گرم بر لیتر) هستند .غذای  نوزاد به منظور شبیه سازی بیش تر با شیر مادر با لاکتوزغنی سازی  می شود .لاکتوز می تواند به گلوکز و گالاکتوز هیدرولیز شود که به عنوان منبع انرژی  و برای رشد مغز نوزاد ضروری اند .

 لاکتوز هضم نشده نقش مهمی در روده دارد . به عنوان پروبیوتیک نقش مهمی را  برای تحریک رشد و توسعه فلور روده مثل بیفیدیو باکترولاکتوباسیل ها بازی می کند.تخمیر لاکتوز توسط فلور روده ممکن است با افزایش قابلیت انحلال مواد معدنی یا افزایش فشار اسمزی در روده بزرگ سبب افزایش جذب کلسیم و منیزیم شود .

لاکتوز  در روده بزرگ  سبب افزایش محتوای آب مدفوع شده و در نتیجه سبب از بین رفتن یبوست می شود .

درمورد عدم تحمل لاکتوز یا گالاکتوزمیا، لاکتوز ممکن است سبب اختلالات گوارشی همچون اسهال و نفخ شود . عدم تحمل لاکتوز ممکن است در نوزادان به دلایل مادر زادی یا در اثر کمبود موقت آنزیم لاکتاز باشد . کمبود مادر زادی لاکتاز بسیار نادر است . کمبود موقت اغلب در نتیجه التهاب و نابودی فلور میکروبی به دنبال بیماریهای روده ایجاد می شود . نوزادان با عدم تحمل لاکتوز یا گالاکتوزمیا  باید با شیر خشک  بدون لاکتوز (LF) تغذیه شوند.

الیگوساکاریدها نمی توانند در دستگاه گوارش فوقانی هضم شوند ولی آنها دارای نقش پروبیوتیکی در روده بزرگ هستند .مطالعات اخیر نشان می دهد که بیفیدیوباکتر فلور غالب در نوزاد تغذیه شده با شیر مادر است . عامل موجود در شیر مادرکه  سبب افزایش رشد بیفیدیو باکترها  در فلور روده نوزاد می شود الیگوساکارید ها هستند. افزودن 0/8 یا 0/4گرم در هر 100 میلی لیتر از  الیگوساکارید ها میتواند به صورت عمده سبب افزایش مقدار بیفیدیو باکتر در مدفوع شود که در نتیجه به مقدار آن در نوزدان تغذیه شده با شیر مادر می رسیم .

به طور کلی الیگو ساکاریدها 2 عملکرد مهم در نوزادان دارند : کاربرد پربیوتیکی برای بیفیدیو باکتر و عملکرد بازدارندگی درمورد باکتریهای بیماری زا .

4.مواد معدنی ، ویتامین ها و سایر ریز مغذی ها

ریز مغذی ها باید همچنین به غذای نوزاد برای شباهت بیشتر به شیر مادر و نگه داشتن فشار اسمزی در محدوده نرمال  افزوده شوند. لازم به ذکر است که فرم شیمیایی مواد معدنی می توانند تاثیر عمده ای برای دسترسی زیستی آنها داشته باشد. به عنوان مثال سولفات آهن در غذای نوزاد به صورت گسترده به عنوان منبع آهن استفاده می شود چون دسترسی زیستی آهن این ترکیب بالا است.

برای اطمینان از حفظ کلسیم در استخوان نسبت کلسیم به فسفر باید بین 1: و 2:1 نگه داشته شود.فلوراید ضروری نیست اما یک عنصر مفید در رشد استخوانها و دندان است. اما باید مقدار آن از 1 میلی گرم در روز به منظور جلوگیری از فلوئوروزیس تجاوز نکند.

چندین نوع فراورده برای اهداف پزشکی خاص برای برآورد ه کردن نیاز نوزادان خاص وجود دارد :

• غذای کودک هیپوآلرژیک (HA): که برای نوزادان با خطر آلرژی به پروتئین  شیر و بروز واکنش با استفاده از پروتئین  هیدرولیز شده به صورت جزئی تهیه می شوند .
• غذای کودک  بر پایه سویا: برای نوزادان با عدم تحمل لاکتوز ویا گالاکتوزمیا با pro ایزوله سویا تهیه می شود هم چنین میتواند در نوزادان که بهpro شیر گاو الرژی دارند هم استفاده شود
• غذای کودک المنتال:برای نوزادان که به پروتئین  هیدرولیز شده و سویا حساسیت دارند این فرمول با استفاده از اسیدهای آمینه آزاد به جای  پروتئین یا پپتید تهیه می شود .
• غذای کودک ضد استفراغ(AR) :از نشاسته ، آرد خرنوب ، یا دیگر تلغیظ کننده برای نوزادان مستعد به ریفلاکس معده به مری تهیه شده است .
• غذای کودک بدون لاکتوز(LF) : برای نوزادان با عدم تحمل لاکتوز, با کمبود مادرزادی یا موقتی آنزیم لاکتاز

هم چنین فرمولاسیون های خاص دیگری مثل :

• غذای کودک  ترانزیت :غنی شده با لاکتوز به منظور جلوگیری از یبوست
• غذای کودک  غنی شده با مواد مغذی مثل: پروتئین ، چربی ، مواد معدنی و ویتامین ها برای نوزادان نارس یا کم وزن در هنگام تولد

مقایسه شیر مادر با شیر گاو

شیر گاو معمولا ماده اولیه برای تولید  غذای کودک است ، اما نمیتواند به طور مستقیم به نوزاد داده شود چون ترکیبات آن بسیار متفاوت با ترکیبات شیر انسان است .

• مقدار پروتئین  شیر گاو 2 تا 3 برابر شیر انسان است ؛ این ممکن است یکی از دلایل 2 برابر شدن وزن گوساله ها نسبت به وزن هنگام تولد در 2 ماهگی باشد ، در حالی که این مسئله برای نوزاد انسان تا سن 5 الی 6 ماهگی طول می کشد .
• از لحاظ اسیدهای آمینه شیر مادر از نظر اسید آمینه  سیستئین  غنی تر و از نظر اسیدهای آمینه فنیل آلانین ، تیروزین و تریپتوفان ، پایین تر است .
• شیرمادر حاوی بتا لاکتوگلوبولین نیست اما تا 3 بار بیشتر حاوی ایمونوگلوبولین هاست. 
• در شیر مادر whey protein   60 درصد از کل پروتئین را تشکیل می دهد، در حالی که در شیر گاو این مقدار 20 درصد است.
• شیر گاو غنی از کازئین است که در معده نوزاد تشکیل یک دلمه سفتی را می دهد(حتی اگر پاستوریزه و هموژنیزه شود)، که آن را برای نوزاد غیر قابل هضم می کند؛ در مقابل شیر مادر در معده نوزاد دلمه نرمی را تولید می کند که کودک به آسانی می تواند آن را هضم و جذب کند.
• شیر انسان در مقایسه با شیر گاو محتوی تقریبا 2 برابر کربوهیدرات و 3 برابر اسیدهای چرب غیر اشباع با زنجیره بلند است.
• اسیدهای چرب لینولئیک اسید و آلفا لینولئیک اسید و دکوزا هگزا نوئیک اسید به صورت اختصاصی برای رشد سیستم عصبی مرکزی و چشم نوزاد بسیار مهم اند. این ممکن است یکی از دلایلی باشد که چرا رشد مغز نوزاد انسان به نسبت وزن 2 برابر سریع تر از این رشد در گوساله هاست.  

• محتوای مواد معدنی شیر انسان کمتر از شیر گاو است ، که باعث کاهش بار اسمولار کلیه نوزاد میشود.
• از نظر ویتامین ها  شیر مادر حاوی 2 برابر ویتامین B5,E,C است اما حاوی مقدار کمتری کلسیم فسفر ، ویتامین B6,B2,B1 در مقایسه با شیر گاو است .
• ترکیب شیر انسان میتواند تحت تاثیر نژاد و فرهنگ غذایی مادر قرار بگیرد و ترکیب آن همیشه ثابت و پایدار نیست ودر طول دوره ای شیردهی به جهت برآورده کردن  نیازهای نوزاد در حال رشد به خصوص  برای رشد سیستم عصبی و تکامل سیستم ایمنی نوزاد تغییر و تکامل می یابد .
• بنابراین ما شاهد یک کاهش تدریجی در پروتئین  ( 12-15 گرم بر لیتر ، در 6 ماه ) ، چربی ( 43 تا 49 گرم بر لیتر ) ، و برخی مواد معدنی ( کلسیم ، سدیم ، پتاسیم ، ویک افزایش اندک در منیزیم ) در طول دوره شیردهی هستیم و برعکس مقدار لاکتوز افزایش می یابد (65-75 گرم بر لیتر ).