تعدادی از نوزادان پس از تولد دچار زردی می‌شوند. ممکن است زردی تنها در چشم نوزاد دیده شود یا علاوه بر چشم، مخاط و پوست بدن نوزاد نیز زرد گردد. به گفته پزشکان گاهی زردی نوزاد در 24 ساعت اول پس از تولد رخ می‌دهد که این نوع زردی اغلب به علت ناسازگاری خونی مادر و جنین بوده و خطرناک می‌باشد. پزشکان در این رابطه توصیه می‌کنند ضمن مراجعه سریع نوزاد به پزشک، نباید جهت درمان زردی نوزاد از هر نوع ماده غذایی جز شیر مادر استفاده شود. در همین رابطه با دکتر علی محمد کسائیان، متخصص کودکان و نوزادان به گفتگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
در ابتدا در خصوص زردی نوزادی و علل آن توضیح دهید
زردی نوزاد به علت افزایش میزان بیلیروبین در خون به وجود می‌آید. بیلیروبین یک ماده زائد محسوب می‌گردد که از متابولیسم گلبول‌های قرمز خون حاصل می‌شود و به طور طبیعی توسط کبد در صفرا ترشح شده و از روده‌ها دفع می‌گردد. بعضی از نوزادان به علت عدم دفع بیلیروبین توسط کبد معمولاً از روز سوم به بعد دچار زردی می‌شوند.
آیا زردی نوزادان خطرناک است؟
70 درصد نوزادان در هفته اول تولد درجاتی از زردی پیدا می‌کنند؛ ولی میزان آن اکثراً کم است و زردی فیزیولوژیک نامیده می‌شود که هیچ خطری ندارد و نیاز به اقدام تشخیصی و درمانی خاصی نیست؛ زیرا بعد از مدتی به خودی خود بر طرف می‌گردد؛ اما حدود 20 تا 30 درصد از نوزادان دچار زردی شدید می‌شوند که چنانچه به حال خود رها شوند ممکن است دچار آسیب و عوارض مغزی شدید مثل (عقب افتادگی – کری – فلج اندامها – تشنج و مرگ) گردند.؛ البته امروزه به علت درمانهای پیشگیرانه که به موقع شروع می‌شود ایجاد این گونه عوارض نادر شده است.
آیا خانواده به تنهایی می‌تواند در رابطه با شدت یا کاهش زردی نوزاد قضاوت نماید (تشخیص دهد)؟
سوال به جایی است و این مورد بسیار شایع است. معمولاً مادر بزرگ‌ها، عمه‌ها و خاله‌ها در مورد زردی نوزاد قضاوت می‌کنند و اگر زردی نوزاد توسط اطرافیان بیش از حد تشخیص داده شود، آن وقت به پزشک مراجعه می‌شود؛ این در حالی است که باید بدانیم حدس زدن میزان زردی نوزاد حتی برای پزشکان با تجربه که روزانه نوزادان زرد را مشاهده می‌کنند کار مشکلی است و اکثر موارد به آزمایش نیاز می‌باشد. اعتماد به تشخیص مادر بزرگ‌ها گاهی باعث مراجعه دیر هنگام به پزشک شده و میزان زردی نوزاد افزایش می‌یابد و جز بستری سریع در بیمارستان و انجام درمانهای تهاجمی اورژانسی مثل تعویض خون، راهی نیست. امروزه دستگاه‌هایی که زردی نوزاد را بدون خونگیری و بدون درد اندازه‌گیری می‌کنند برای اسکرین زردی نوزادان در چند روز اول بسیار مفید است. با استفاده از چنین روشی دیگر حدس زدن ظاهری زردی نوزادان جایگاهی ندارد.
بهترین زمان مراجعه به پزشک چه هنگامی است؟ معمولاً هر موقع والدین متوجه زرد شدن چشم یا بدن نوزاد شدند بایستی به پزشک مراجعه کنند. به طور معمول نوزادان باید در روز سوم و هفتم پس از تولد توسط پزشک متخصص نوزادان ویزیت شوند؛ ولی اگر نوزادی زودتر از روز سوم زرد شد باید به پزشک مراجعه نمود؛ چرا که هر میزان زردی زودتر شروع شود اغلب شدیدتر است و باید درمان آن نیز زودتر انجام گردد.
در خصوص روشهای انجام آزمایش زردی هم توضیح دهید
روشهای متعددی برای اندازه‌گیری بیلیروبین نوزاد وجود دارد؛ شامل: 1- اندازه‌گیری بیلیروبین سرم که نیاز به خونگیری از رگ نوزاد در آزمایشگاه می‌باشد. 2- آزمایش بیلیروبین از پاشنه پا که معمولاً با زدن یک سوزن به پاشنه پای نوزاد 3 تا 4 قطره خون گرفته شده و در لوله‌های موئینه مخصوص ریخته و بیلیروبین نوزاد اندازه‌گیری می‌شود. 3- روش پوستی که به وسیله دستگاه بیلی چک انجام می‌گردد. این دستگاه نور مرئی را به پوست نوزاد تابانده و میزان زردی را اندازه‌گیری می‌کند. این روش بدون خونگیری و درد انجام می‌شود؛ البته هر سه روش مقداری خطای آزمایش دارند و چنانچه آزمایشگاه‌های قابل اعتماد و افراد مجرب تست‌ها را انجام دهند میزان خطا کم و قابل اغماض است؛ اما در هر صورت انتخاب روش آزمایش به نظر پزشک بستگی دارد.
ضمن تشکر، لطفاً راجع به درمان این بیماری نیز اشاره بفرمایید:
درمان اصلی و پیشگیرانه زردی نوزادان فوتوتراپی یا نور درمانی است که با تابش نور آبی به طول موج 480 نانومتر به پوست نوزاد با شدت و فاصله مناسب می‌رسد. فوتوتراپی را در بیمارستان و در منزل هم می‌توان انجام داد. تاکید می‌شود اگر زردی نوزاد پر خطر باشد؛ به طوری که احتمال رسیدن بیلیروبین به میزانی که منجر به آسیب مغز می‌گردد، وجود داشته باشد حتماً می‌بایست طفل در بیمارستان بستری می‌شود. در مواردی که میزان بیلیروبین نوزاد از حد آستانه خطر عبور نماید درمان فوتوتراپی کافی نیست و خون نوزاد می‌بایست به سرعت تعویض گردد. لازم به ذکر است، در صورتی که درمان پیشگیرانه فوتوتراپی به موقع شروع گردد به درمانهای تهاجمی کمتر نیاز می‌شود.
اغلب خانواده‌ها با مشاهده زردی کودک از آب گلوکز و آب قند برای درمان استفاده می‌کنند آیا این اقدام صحیح است؟
چنانچه شیر مادر کافی باشد و تغذیه با شیر مادر در چند روز اول تولد مکرراً انجام شود (8 الی 12 بار در 24 ساعت) خوراندن هیچ نوع مایعات دیگر به نوزاد نیاز نیست. اما اگر شیر مادر کم باشد یا تغعذیه صحیح با شیر مادر انجام نشود، نوزاد دچار کم آبی و افزایش بیلیروبین سرم می‌شود. در گذشته پزشکان به نوزادانی که مبتلا به کم آبی بدن بودند، آب، گلوکز و آب قند را توصیه می‌کردند، اما امروزه برای بر طرف شدن کم آبی بدن نوزاد و کاهش زردی آن با نظر پزشک متخصص به دادن شیر خشک کمکی در کنار شیر مادر توصیه می‌کنند تا کمبود آب بدن نوزاد جبران شود. خوراندن شیر خشک نیز جایگزین درمان فوتوتراپی نیست و اگر فوتوتراپی نیاز باشد باید بدون درنگ شروع شده و در کنار آن کم آبی بدن نوزاد هم بر طرف شود؛ بنابراین امروزه آب قند و مایعات دیگر برای درمان زردی نوزاد جایگاهی ندارند.
آیا تغذیه مادر در درمان زردی نوزاد موثر است؟
در فرهنگ عامه، غذاهای گرم را باعث زردی و غذاهای خنک را در کاهش زردی موثر می‌دانند که عملاً تاثیر چندانی ندارند. در مجموع تغذیه مادر تاثیری بر ترکیبات شیر یا خاصیت آن ندارد؛ ولی تا حدودی حجم شیر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. آنچه به عنوان زردی شیر مادر شناخته می شود، نوعی زردی است که پس از 15 روزگی ادامه می یابد و بی خطر است؛ در ضمن با زردی که در چند روز اول ایجاد می‌شود و خطرناک است متفاوت می‌باشد؛ اما به هر حال اینکه برای برخی نوزادان تشخیص زردی شیر مادر مطرح می شود موجب شده که در فرهنگ عامه زردی روزهای بدو تولد را هم به شیر مادر ربط بدهند که این تصور اشتباه است.
پیرامون تاثیر داروهای گیاهی در درمان زردی نیز توضیح دهید
برای درمان زردی نوزادان داروهایی نظیر: شیر خشت، شکر سرخ، اسفرزه، ترنجبین، عرق کاسنی و غیره توصیه می‌شود که مکانیزم اثر همه آنها یکی است و تاثیر مسهل برای نوزاد دارد؛ البته افزایش دفعات اجابت مزاج در نوزادانی که در چند روز اول دفعات کمی اجابت مزاج داشته باشند، می‌تواند به دفع بیلیروبین از روده‌ها کمک کند؛ ولی در نوزادانی که خودشان دفعات مکرر اجابت مزاج دارند این داروهای گیاهی هیچ کمکی نکرده و حتی می‌تواند باعث اسهال، بی حالی یا کاهش آب بدن نوزاد شود؛ بنابراین مصرف آنها توصیه نمی‌شود.
مجدداً متذکر می‌شوم؛ تاخیر شروع درمان فوتوتراپی و انجام روشهای دیگر درمانی، نوزاد را از دریافت درمانی پیشگیرانه بدون ضرر و موثر محروم می‌سازد.
آیا انجام فوتوتراپی با لامپهای مهتابی معمولی یا نور آفتاب که در منزل انجام می‌شود، توصیه می‌گردد؟
البته تاثیر لامپهای مهتابی بسیار کمتر از لامپهای مخصوص فوتوتراپی است. در گذشته مواقعی که زردی نوزاد کم و بی خطر بود استفاده از این روش توصیه می‌شد؛ اما با توجه به اینکه امروزه مراکز متعدد کرایه دستگاه‌های فوتوتراپی با لامپهای مخصوص وجود دارد استفاده از لامپهای مهتابی معمولی و نور آفتاب هیچ جایگاهی ندارد. اگر میزان زردی نوزاد کم باشد (همان زردی فیزیولوژیک) نیازی به فوتوتراپی با هیچ نوری نمی‌باشد؛ اما اگر درجه زردی از حد فیزیولوژیک فراتر رود، می‌بایست با نظر پزشک متخصص نوزادان، فوتوتراپی با دستگاه‌های مخصوص در بیمارستان یا منزل شروع شود؛ همچنین در این گونه مواقع هدر رفتن زمان و انجام اقدامات دیگر جایز نمی‌باشد.
آیا داروهای خاصی جهت درمان زردی موجود است؟
در بعضی موارد خاص ممکن است از بعضی داروها نیز برای درمان زردی نوزاد استفاده شود؛ اما به عنوان اولین درمان فقط فوتوتراپی مطرح است.
در خاتمه ضمن تشکر از بذل حوصله شما در خصوص مزایا و معایب فوتوتراپی نوزاد در منزل و بیمارستان توضیحات بیشتری ارائه نمایید.
من نیز از اطلاع رسانی شما و همکارانتان به ویژه در زمینه نکات پزشکی و بهداشتی که بسیار مورد اهمیت است، سپاسگزارم. در این رابطه باید گفت؛ مسلماً مزایای فوتوتراپی در منزل شامل: هزینه کمتر؛ راحتی نوزاد و مادر و عدم خطر ابتلا نوزاد به عفونت‌های بیمارستانی است که معمولاً خانواده‌ها بهتر پذیرای آن هستند، به همین دلیل اندیکاسیون شروع فوتوتراپی در منزل به میزان 2 الی 3 واحد بیلیروبین کمتر نسبت به بستری در بیمارستان تعیین شده است؛ یعنی می‌توان فوتوتراپی در منزل را زودتر از بستری در بیمارستان شروع کرد که نتیجه بهتری را نیز در بر دارد. اما معایب این روش (فوتوتراپی در منزل) شامل: شکست درمان و افزایش بیلیروبین نوزاد است که اغلب به دلیل عدم آموزش کافی والدین و کاهش مدت خواب نوزاد زیر دستگاه می‌باشد؛ بنابراین آموزش والدین هنگام تحویل دستگاه توسط فرد با تجربه و با حوصله بسیار مهم است. از علل دیگر شکست درمان فوتوتراپی در منزل عدم درمان همه موارد زردی در منزل می‌باشد؛ در ضمن نوزادان پر خطر می‌بایست در بیمارستان بستری شوند و انتخاب مورد مناسب فوتوتراپی در منزل تحت نظر پزشک متخصص که در این زمینه تبحر دارد، انجام شود. همچنین می‌بایست ادامه درمان فوتوتراپی با آزمایش مجدد نیز با توصیه پزشک لحاظ گردد. آنچه مسلم است ارتباط دو طرفه پزشک و خانواده نوزاد است که بایستی به راحتی میسر شود؛ به عنوان مثال شماره تلفن همراه پزشک یا فرد مجرب در امر فوتوتراپی باید در اختیار خانواده نوزاد قرار گیرد تا در صورت بروز هرگونه مشکل به سرعت اقدام گردد. به عبارت دیگر توصیه می‌شود؛ دستگاه‌های فوتوتراپی نیز از مراکز معتبر تهیه شوند؛ چرا که استفاده از لامپهای آبی معمولی یا لامپهای ارزان قیمت و بی کیفیت به مراتب تاثیرشان کمتر می‌باشد. طبیعی است لامپهای فوتوتراپی دارای عمر مفید بوده و می‌بایست پس از طی مدت زمانی به موقع تعویض شوند که این توجهات تنها در مراکز معتبر انجام می‌شود؛ بنابراین کرایه دستگاه مذکور از مراکز متفرقه امکان عدم تاثیرگذاری لازم بر درمان را به همراه دارد.
