ماهیت و گیاه شناسی آن:
گیاهی است علفی، یکساله یا دوساله، تا ارتفاع 80 سانتیمتر که به صورت خودرو در کنار جاده ها و اماکن غیر زراعی و نسبتا مرطوب می روید. ساقه از سطح زمین یا از قسمت های بالاتر منشعب می شود. اندام دارویی گیاه دانه خاکشی است که در میوه های خورجین و باریک قرار دارد.
در منابع طب سنتی ایران به این نحو توصیف شده است: تخمی است ریزه و اندک طولانی و دو نوع می باشد: یکی ریزه و رنگ آن مایل به سرخی و طعم آن اندک مایل به تلخی و دوم از آن بزرگ تر و رنگ آن سرخ مایل به تیرگی و هر دو خودروی در صحراها و باغ ها و دامن کوه ها در ایام بهار بسیار می روید.
گیاه نوع صغیر آن یک و نیم ذرع نهایت دو ذرع و برگ آن طولانی شبیه به برگ جرجیر برّی و تند طعم وشاخ های آن باریک و متفرق و تخم آن در غلافی باریک رقیق بر اطراف شاخ ها رسته است.
گیاه کبیر آن تا به سه ذرع و شاخه های آن متفرق و غلیظ تر و برگ آن بزرگ تر و عریض تر و تندتر و غلاف تخم آن نیز بزرگ تر و طعم تخم آن نیز تندتر از اول.
طبیعت (مزاج):
یحتمل که طبیعت نوع صغیر آن در اول دوم گرم و در اول تر و کبیر آن در آخر دوم گرم باشد.
افعال و خواص آن از دیدگاه منابع طب سنتی ایران:
افزاینده قوای جنسی (مبهی)
اشتهاآور (مشهی) و مقوی معده و هاضمه
جهت گرفتگی آواز
نیکویی رنگ رخسار
تحلیل مواد نخاع
کاهش علائم کهیر
سردی احشا
کاهش خلط سینه و ریه
به همراه شیر:
چاق کننده (مسمن) و نیکو کننده رنگ رخسار و محرک قوای جنسی (باه) خصوصاً اگر با دو برابر وزن آن شکر به ده روز بنوشند
برای افراد داری علائم غلبه سودا مفید است
آشامیدن آب کاسنی یا عرق آن با خبّه سنگ شو نموده به همراه سکنجبین ساده جهت کاهش حالت تهوع و استفراغ ناشی از وجود خلط صفرا و علائم کهیر و هیجان دم مناسب است.
جهت کاهش ورم ها به صورت ضماد توصیه شده است.
مضرات از دیدگاه طب سنتی ایران:
موجب ایجاد سردرد در برخی از افراد می شود (مصدع)
مصلح آن کثیرا.
مقدار مصرف (شربت): از کبیر آن تا دو مثقال (9 گرم) و از صغیر آن تا سه مثقال (13 گرم) که البته برای افراد در زمان حال نیاز به تعدیل دوز وجود دارد.
جایگزین (بدل) آن: در تقویت قوای جنسی (امر باه) و چاق کنندگی (تسمین) و مانند آن تودری است که بزرالخمخم نامند .
رازی در کتاب الحاوی در ذیل خبه (خاکشی) از قول بولی می گوید: "نجم که همان دانه خبّه است خاصیت تهییج کننده انسدادها دارد و تا حدی ورم های گرم را تسکین می دهد.
مواد متشکله دانه خاکشی:
اسیدهای چرب پالمیتیک، لینولنیک، اولئیک، استئاریک.
هیدروکربن های نرمال C14-C28
ترکیب فنلی 1- سیناپوئیل گلوکز و گلوکز اینولات های آلیل
3-بوتنیل
4-متیل تیوبوتیل
2-فنیل اتیل
همچنین حاوی: چربی به میزان 30%، پروتئین 3/22%، گم 16/2%، موسیلاژ1/4%، و ازت 71/3%
آثار فارموکولوژیک:
دانه خاکشی به علت داشتن موسیلاژ در دیواره پوششی خود در حضور آب متورم شده و به علت افزایش حجم و خاصیت نرم کنندگی سبب خروج محتویات روده می شود .
از طرفی تحقیقاتی که بر روی rat انجام شده است نشان داده است که با تجویز خوراکی عصاره اتری دانه خاکشی مقادیر تیروکسین و تری ید و تیرونین خون کاهش می یابد به همین علت کاربرد درمانی دانه های خاکشی در بیماران مبتلا به پرکاری تیروئید توصیه می شود (5).
دانه خاکشی دارای اثر کاهندگی تب نیز می باشد که احتمالا به دلیل حضور گلوکز اینولان ها (دارای خاصیت آنتی بیوتیکی) و یا ناشی از اثرات خاکشی بر ترشح تیروکسین است.
همچنین مطالعات آزمایشگاهی نشان داده است که خاکشی به دلیل ساختارهای خاص خود دارای اثرات ضد التهابی است و می تواند موجب کاهش رشد سلول های سرطانی شود.
در طب سنتی چین از دانه های خاکشی در بهبود سرفه، پیشگیری از ابتلا به آسم، کاهش ادم، بهبود عملکرد انقباضی قلب و درمان برخی از سرطان ها استفاده می شود.
ناخالصی ها:
همراه با دانه های خاکشی همواره تکه هایی از برگ های گیاه که دارای انشعاب زیاد است و معمولا تاخوردگی پیدا کرده و نیز قطعاتی از پوسته رویی میوه که برجستگی های تسبیحی دارد و نیز سپتوم میوه که غشایی نوک برجشته است مشاهده می گردد.
در زمان شستشوی دانه خاکشی میزانی از دانه ها که در زیر آب قرار گرفته و رسوب می کنند مرغوبیت بهتری داشته و برای مصرف مناسب تر است.
مصرف دانه های خاکشی به همراه آب گرم (آب جوش) به خروج ترکیبات موسیلاژ آن کمک کرده و در ایجاد لینت مزاج کمک کننده است.
از آنجا که دانه خاکشی جزو ترکیبات لعاب دار است جهت کمک به لینت مزاج لازم است حدود نیم ساعت قبل از وعده های غذایی مصرف شود.
ممنوعیت در بارداری: در منابع به صورت مستقیم در مورد ممنوعیت خاکشی در بارداری صحبتی نشده است اما تجربیات بالینی نشان داده است که مصرف زیاد آن، با توجه به مواد متشکله دانه خاکشی و متابولسیم آنان در بدن، می تواند زمینه ساز سقط باشد لذا مصرف آن در طی بارداری باید با احتیاط و با نظر متخصصین طب سنتی صورت گیرد.
