داروهای مکتب طب سنتی ایران شامل منابع گیاهی، حیوانی و معدنی می باشد و هر کدام از اینها به عنوان یک مفرده مطرح می گردند. برای اینکه با عملکرد این سه دسته دارویی آشنا شویم باید بدانیم که هر کدام چگونه اثر می کنند. در این مکتب متعالی داروها از دو منظر مورد ارزیابی قرار می گیرند: 1- درجات قوای ادویه 2- مراتب قوای ادویه
در این مختصر مراتب قوتهای ادویه که شامل سه مرتبه است مورد بررسی قرار میگیرد.
قوت عبارت از مبدأ و سرآغاز کارهاست و این همان چیزی است که موجب بروز و ظهور افعال در جایگاه مناسب خود میگردد.
از آنجائیکه میدانید در طب سنتی چهار کیفیت گرمی، سردی، خشکی و تری داریم که دو تای اول کیفیت فاعله (اثرگذار) و دو تای بعدی کیفیت منفعله (تاثیر پذیر) میباشند.
هر کدام از این کیفیات عملکرد جداگانهای در بدن دارند که برای روشنتر شدن موضوع برای هر کدام مثالهایی ذکر میکنیم.
افعال منسوب به حرارت (گرمی)
1. مسخن (گرم کننده)
2. ملطف ( لطیف کننده)
3. مفتح (بازکننده سدهها)
4. جالی (پاک کننده)
افعال منسوب به برودت (سردی)
1. مبرد (سرد کننده)
2. مقوی ( قوت بخشنده)
3. مفجج (خام کننده)
افعال منسوب به رطوبت (تری)
1. مرطب (مرطوب کننده)
2. منفخ (بادآور)
3. مملس (نرم کننده)
افعال منسوب به یبوست (خشکی)
1. مجفف (خشک کننده)
2. عاصر (فشارنده)
3. مسدد (ایجاد سده و انسداد)
4. مغری (چسبناک)
مرتبه اول
در این مرتبه داروها و کلیه موادی که وارد بدن میشوند بر طبق همان کیفیات اولیه ای که مزاج دارو را تشکیل می دهند، عمل می کنند. به عنوان نمونه مثلاً ذکر می کنیم فلان دارو گرم است در نتیجه فعلی که در بدن انجام می دهد همان افعال منسوب به حرارت (گرمی) می باشد و غیر از کیفیت اولیه خود عمل نمی کند، پس اثر داروی گرم در بدن تسخین، تلطیف و .... است. همچنین داروی سرد مبرد، مفجج و...است و همین طور عملکرد کیفیات منفعله در بدن به همان ترتیبی است که در بالا ذکر گردید.
مرتبه دوم
در طب سنتی مفرداتی وجود دارند که مرکب القوی می باشند، یعنی چندین کیفیت متفاوت در زمان واحد در یک مفرده موجود است که آثار مختلفی در بدن به جای می گذارند. در نتیجه در این مرتبه نیز کیفیاتی که در مرتبه اول نقش داشته اند، مؤثر می باشند اما به گونه ای دیگر که با ذکر مثالی این مفهوم روشن تر می شود.
مثال: گیاه شاهتره یکی از گیاهان مرکب القوی است، هنگامی که افعال آن را به دقت مورد بررسی قرار می دهیم می بینیم که هم مفتح سده های کبد و طحال است و هم مقوی کبد و با توجه به افعالی که برای هر کیفیت بیان کردیم واضح است که مفتح از افعال گرمی و مقوی از افعال سردی می باشد و به دلیل اینکه این دو کیفیت متناقض با عملکرد مختص به خود با هم در این گیاه جمع شدهاند موجب شده که جزء دسته مرکبالقوی قرار گیرد.
مرکب القوی به دو دسته تقسیم میشود:
1. طبیعی: هنگامی که مواد و کیفیات اربعه به اذن خالق باری تعالی در کنار هم قرار می گیرند تا مفرده ای پدید آید، به گونهای ترکیب می شوند که افعال و خواص متفاوت از آنها مشاهده می شود.
2. صناعی: هنگامی پدید می آید که انسان جهت برآورده ساختن بخشی از نیازهای روزمره خود مفرده ها را در کنار هم قرار میدهد تا مرکبهای ایجاد شود.
مرتبه سوم
قبل از آنکه به این مرتبه بپردازیم مثالی بیان میکنیم تا مطلب واضح تر گردد. هر جسم شامل سه جزء ماده، کیفیت و صورت نوعیه است؛ حال به عنوان مثال فرض کنید شمشیری آهنی داریم که اگر بخواهیم سه جزء آنرا تفکیک کنیم عبارت است از:
1. ماده: آهن
2. کیفیت: سنگینی
3. صورت نوعیه: شمشیر بودن
کیفیت در طب همان کیفیات اربعه ذکر شده در فوق است.
صورت نوعیه: چینش اجزای جسم به صورت خاص که همان وجه تمایز اشیاء اطراف ما میباشد.
در مرتبه سوم افعال و خواص مواد به واسطه صورت نوعیه آنها و با کیفیاتی غیر از کیفیات اربعه انجام میگیرد که ذوالخاصیه بخشی از آن است.
ذوالخاصیة: افعال و آثار ثانوی را می نامند که ورای کیفیات اربعه - حرارت، برودت، یبوست و رطوبت – از مواد ظاهر می شود.
به عنوان مثال آهنربا، آهن را با کیفیاتی غیر از کیفیات اربعه بلکه با خاصیت مغناطیسی خود جذب می کند و حتی عشق ورزی و نفرت انسانها نسبت به هم ناشی از همین خاصیت است. بر طبق این خصوصیات ذکر شده اسطوخودوس اختصاص به دماغ پیدا می کند زیرا با صورت نوعیه خود اخلاط دماغی را تلطیف کرده و دفع می نماید به همین دلیل به جاروی دماغ معروف گردیده است.
به طور خلاصه مواد در مرتبه اول در راستای کیفیات اربعه و اولیه خود عمل می کنند، در مرتبه دوم چند کیفیت با هم ترکیب شده و آثار متفاوتی از آنها در زمان واحد مشاهده می شود که مرکب القوی را ایجاد می کنند و در مرتبه سوم افعال به واسطه صورت نوعیه انجام می شود که ذوالخاصیة در این مرتبه جای دارد.
