خواص درمانی اسطوخودوس (بخش اول)

اسطوخودوس (lavandula stoechas) بوته ای پرپشت با ساقه های متعدد و چهارگوش به ارتفاع تقریبی 30 تا 60 سانتیمتر است که معمولاً در جنگل های غیر انبوه، تپه های خشک و دامنه های کم ارتفاع و گاهی هم در سواحل دریاها رشد می کند و در هر حال معمولاً از دامنه های 1500 متری بالاتر نمی روید. این گیاه در اروپا به ویژه در منطقه مدیترانه، شمال آفریقا و جزایر قناری به طور طبیعی رشد می کند و اعراب و ایرانیان  از قرن ها پیش با آن آشنا بوده اند، هر چند هیچ گاه گیاه بومی این مناطق نبوده است.

ابوریحان بیرونی در این رابطه  حتی نام اسطوخودوس را بر گرفته از سَتوخس رومی به حساب آورده است و از قول دیوسکورید می گوید: «نام اسطوخودوس  از نام یکی از جزیره هایی است که آن را از آنجا می آورند.» وحکیم سید محمد تنکابنی، اسطوخودوس را واژه ای یونانی و به معنای حافظ الارواح ذکر کرده است. ولی در واقع می دانیم که نام اسطوخودوس (lavandula) از ریشه لاتین lavare به معنای "شستن" اخذ شده است و علت این نامگذاری احتمالاً به این علت بوده که در تمیز کردن و شستن زخم ها به کار می رفته است و اینکه اصل یونانی این واژه لاتین چیست نیاز به پیگیری های واژه شناسانه بیشتری دارد. از شاخه های برگدار این گیاه  رایحه قوی و مطبوعی استشمام می شود و آنچنان پس از گل دادن ظاهر زیبا و فریبنده ای پیدا می کند که حتی در برخی نواحی به عنوان یک گل زینتی پرورش داده می شود.

از اختصاصات این گیاه آن است که برگ های باریک و بلند با لبه برگشته و پوشیده از کرک های پنبه ای دارد و از کناره برگ های آن ساقه های کوتاه برگدار ظاهر می شود. گل های آن معمولاً به رنگ ارغوانی و به صورت سنبله های فشرده، چهار وجهی با ظاهر بیضوی بلند هستند.
در هر حال اسطوخودوس در درمانگری ایرانی اهمیت و جایگاه ویژه ای داشته است و قرن ها از خواص درمانی آن استفاده شده است. ابن سینا، اسطوخودوس را مرکب از گوهر خاکی سرد و آتشین لطیف به حساب آورده است و درباره خواص آن چنین می گوید: «به وسیله تلخی که در آن است گدازنده و لطافت بخش است و تناول آن بند آمدگی ها را باز می کند، می زداید و اندک قبوضیتی دارد که بدن و درون را توان دهد و عفونت را جلوگیری کند.»

خواص و روش های استفاده از اسطوخودوس:
رفع بی خوابی: تنوع تاثیرات اسطوخودوس عموماً بر پیچیدگی ساختمان شیمیایی آن دلالت دارد و در هر حال یک داروی مناسب برای بی خوابی ناشی از خستگی جسمانی، تنش های فکری، اضطراب یا حتی بیش فعالی مغز به حساب می آید. از چشم انداز طب ایرانی، بی خوابی های ناشی از غلبه خشکی ناشی از خلط سودا بر دماغ را برطرف می سازد.
به این منظور می توان از نسخه های زیر استفاده کرد:
- پنج گرم پودر اسطوخودوس را با ده گرم پودر ریشه سنبل الطیب مخلوط کنید و در سه فنجان آب جوش بریزید و 10 دقیقه دم کنید. این دم کرده را یک ساعت پیش از خواب پس از صاف کردن میل کنید. نه تنها خواب آور بلکه مقوی قلب و اعصاب است  و می تواند در درمان رعشه اعضای بدن، سر گیجه، سر درد و فراموشی مفید باشد.
- سه قطره از روغن اسطوخودوس را روی تکه ای پنبه بچکانید و داخل بالش خود قرار دهید. وقتی سرتان را روی بالش می گذارید، رایحه اسطوخودوس تسکین دهنده و آرام بخش است و خواب راحتی را برایتان حاصل می کند.
- به آب وان خود بین 3 تا 7  قطره روغن اسطوخودوس اضافه کنید و بین 10 تا 20 دقیقه آرام دراز بکشید تاثیر آرام بخش و خواب آور خوبی خواهد داشت. اگر به غیر از اسانس اسطوخودوس یک قاشق روغن کنجد نیز اضافه شود تاثیر آرام بخش بیشتری خواهد داشت.

امراض سینه، سرماخودگی (نزله) و سرفه (سعال): اثر مسکن، ضد عفونی کننده و انتی بیوتیک اسطوخودوس آن را به عنوان  دارویی با ارزش در درمان سرماخوردگی، سرفه و زکام، سینوزیت و آنفولانزا معرفی ساخته است.
- با افزودن چند قطره روغن اسطوخودوس به آب و بخور و استنشاق آن می توان از خواص ضد ویروس و ضد احتقان آن استفاده کرد  و به افراد سرماخورده و مبتلایان  به آنفلوآنزا قابل توصیه است.
- ماساژ دو قطره از روغن اسطوخودوس در طرفین  حفره های بینی و زیر تیغه بینی همچنین در امتداد لبه استخوانی ناحیه ابروها در رفع حالات و آثار زکام موثر است.

نویسنده مقاله: برزو قادری

*************************************************************
منابع و مآخذ:
-    ابن سینا، حسین بن عبداله، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش1362 ج دوم.
-    بیرونی، ابوریحان، الصیدنه فی الطب، ترجمه باقر مظفر زاده، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
-    تنکابنی، سید محمد مؤمن، تحفه المؤمنین، تصحیح و تحقیق روجا رحیمی، محمد رضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند، مؤسسه نشر شهر1386.
-    عبادیانی، محمد، داروهای آبدست طبیب، انتشارات نیاکان 1390.
-    زرگری، علی، گیاهان دارویی، انتشارات دانشگاه تهران 1376 جلد 4.
-    عقیلی خراسانی، سید محمد حسین، قرابادین کبیر، نسخه خطی موجود در کتابخانه مؤلف.