عسل؛ طـعـم بـهـشـت

«عسل» واژه ای عربی است که در فارسی «انگبین» نامیده می شود. این اکسیر حیات بخش که مورد عنایت قرآن کریم و حضرات معصومین(علیهم السلام) قرار دارد؛ آنچنان که باید، جـایگاه خـود را در سـبد تـغذیه ای ایرانیان نیافته است. شاید مهمترین دلیل این امر، اعتقاد عمومی به تقلّبی بودن عسل های موجود در بازار و نیز عدم اطلاع کافی از خواص شگفت انگیز ایـن دارو- غذای آسمانی است. مقاله حاضر می کوشد تا به صورت موجز به این موارد بپردازد.

عسل خوب، عسل بد

برای شناخت عسل خوب از عسل بی کیفیت و تقلبی راههای گوناگونی هست که به طور خلاصه عبارتند از:

1- رنگ عسل: رنگ عسل بستگی به نوع شهد مصرفی زنبور دارد و از زرد بسیار روشن تا قرمز تیره متغیر است؛ برای مثال، عسل آویشن، قرمز تیره و عسل گون، زرد روشن است. منطقه جغرافیایی و شرایط آب و هوایی نیز در تـعیین رنـگ عـسل بی تاثیر نیستند؛ بنابراین، رنگ عسل نمی تواند عامل تعیین کننده ای برای تشخیص کیفیت عسل باشد.

معمولاً مصرف کنندگان ایرانی، رنگ تیره را برای عسل بیشتر می پسندند؛ مثلا عسل مرکبات که به خاطر تولید کم آن، در غرب، خواهان بیشتری دارد؛ در بزرگترین بازار مصرف ایران، یعنی تهران، به دلیل رنگ زرد شفاف و غلظت پایین تر، فروش چندانی ندارد. این سلیقه خاص مصرف کنندگان ایرانی باعث شده است که برخی تولیدکنندگان در هنگام فرآوری عسل، آن را تا دمای زیادی حرارت دهند که باعث می شود خواص عسل تا حدّ زیادی از بین برود؛ اما در عوض، عسل به دست آمده، عسلی تیره تر و از نظر مشتری مرغوب تر خواهد بود!  

2- عطر و طعم: اگر درپوش عسل مدتی بسته باشد، هنگام باز کردن درپوش، بو و رایحه مطبوع عسل طبیعی را می توانید استشمام کنید امّا از آن جا که عطر و طعم عسل هم مانند رنگ آن، متناسب با گیاهی است که زنبور از آن استفاده کرده؛ لذا معیار مناسبی برای تشخیص کیفیت عسل نیست. متاسفانه در این مورد نیز بعضی تولیدکنندگان در هنگام فرآوری و حرارت دادن عسل، مقداری از موم عسل های معطّری مثل عسل آویشن را در داخل عسل خود می اندازند تا عطر و بوی آن عوض شود.

3- قوام عسل: گفته می شود هر قدر عسل مرغوبتر باشد بیشتر کش می آید؛ یعنی اگر یک قاشق عسل را از ارتفاع 20-15 سانتی متری به تدریج خالی کنیم، اگر عسل مرغوبی باشد؛ کاملا کش آمده؛ به صورت یک رشته متصل پایین آمده؛ از هم جدا نمی شود. وقتی هم که  این رشته قطع شد؛ عسل، خودش را به طرف بالا می کشد.

همچنین گفته می شود اگر نوک کبریت را کمی به عسل آغشته کرده؛ بعد آن را روی قوطی کبریت بکشیم، در صورت مرغوبیت عسل، کبریت آتش می گیرد؛ ولی اگر عسل، رطوبت زیادی داشته باشد این اتفاق نمی افتد، همچنین اگر عسل را روی روزنامه بریزیم و آن طرف روزنامه خیس شود، نشان دهنده آن است که عسل مورد نظر، عسل مرغوبی نیست.

امـا بـاید تـوجه داشت کـه هر سه مورد فوق الذکر تا حد زیـادی بستگی به میزان رطوبت عسل دارند و بـرخی عسل ها که به طور طبیعی میزان رطوبت بالایی دارند – مثل عسل مناطق شمالی کشور – ممکن است ما را به اشتباه بیاندازند. همچنین درجه حرارت محیط نیز بر قوام عسل تاثیر دارد و هر قدر هوا گرمتر باشد، عسل شل می شود و کمتر کش می آید. بنابراین این روشها نیز برای تشخیص کیفیت عسل قابل اعتماد نیستند.

4- سرعت حل شدن عسل در آب: اگر مقداری عسل طبیعی که خلوص بیشتر و رطوبت کمتری دارد را در یک لیوان آب سرد بریزید، می‌بینید که عسل به صورت عمودی وارد لیوان پر از آب شده؛ در ته آن جمع شده کاملا حالت چسبندگی خود را حفظ می‌کند و خیلی سخت و دیر در آب سرد حل می‌شود اما عسلی که از خلوص کمتر و رطوبت بالاتری برخوردار است. سریع در آب حل می‌شود.

5- حباب زدن: عقیده بر این است که اگر عسل را در یک ظرف شیشه ای خالی کنید؛ هر قدر میزان حباب بیشتری تولید شود؛ عسل مرغوبتری است. ایـن روش نیز اگر چه بسیار شایع است؛ اما روش مطمینی نیست.

6- شکرک زدن: شایع ترین و در عین حال غلط ترین باور مردم ایران در مورد عسل آن است که هر عسلی شکرک بزند؛ تقلبی است. شاید مهمترین دلیل این باور، اشتراک لفظی میان شکرک زدن عسل و شکرک زدن مربّاست؛ در حالی که این دو اتفاق کاملاً با هم مـتفاوتند. در واقع، آنچه که در بین مردم به شکرک زدن عسل معروف است همان تبلور یا رُست کردن یا سفت شدن عسل است که به واسطه وجود آنزیم دیاستاز و سطح بالای گلوکز در عسل است که نـشان دهـنده «طبیعی بودن عسل» است و نه تقلبی بودن آن. البته رست کردن عسل از نظر ظاهری هم با شکرک زدن مربّا متفاوت است و بلورهای آن بسیار ریزتر و یکنواخت تر است.

ازآنجاکه مصرف کننده های ایرانی عسل مایع و شفاف را می پسندند؛ تولید کنندگان، بعد از استخراج و صاف کردن عسل، آن را تقریباً 30 دقیقه در دمای 60 درجه حرارت می دهند (یا به عبارتی پاستوریزه می کنند) که با این عمل، آنزیم دیاستاز موجود در عسل از بین می رود و عـسـلی شـفاف و روان بـه دست می آید. تا اینجای کار ایراد زیادی به تولیدکننده وارد نیست؛ اما بعضی برای آن که عسل حتی در سرما هم سفت نشود؛ این حرارت را تا 90 درجه افزایش می دهند؛ این عسل فاقد کیفیت است؛ اما در عوض دیگر هیچ گاه سفت نمی شود!!

بـنابـرایـن، بـرخلاف تصور عموم که عسل شکرک زده را نمی خرند؛ عسل خوب اگر در شرایط مناسبی مثل کاهش حرارت محیط قرار گیرد؛ باید شکرک بزند. برای باز شدن رست عسل کافیست آن را مدتی درون ظرفی از آب گرم و روی حرارت غیرمستقیم قرار دهید.

7-  می گویند هنگام خوردن عسل نباید سوزشی درگلو حس شود که این معیار نیز کاملا غیرقابل اعتماد است.

8- اگر عـسل خوب را به طرف نور بگیرید باید نور را به طرف چپ بکشد چرا که قند موجود در عسل ازجمله قندهای چپ گراست.

9- اگر عسل را به صورت یک خط ممتد روی کاغذ بریزید درکمتر از یک دقیقه باید به شکل دانه های تسبیح شود.

پس عسل طبیعی را چگونه بشناسیم؟

علیرغم مطالب ذکر شده، تنها راه شناخت دقیق عـسل مرغوب، «روش های آزمایشگاهی» است و هـیچ گاه با اقدامات فوق الذّکر، نمی توان به طور کامل اطمینان حاصل نمود که عسل، طبیعی یا تقلّبی است. از آنجا که به طور معمول امکان سنجش عسل با روشهای آزمایشگاهی برای عموم مردم وجود ندارد؛ بنابراین توصیه نهایی ما به مصرف کنندگان عسل این است که:

عسل تقلبی

 آنچه که به تقلب در عسل معروف است چند نوع است:

1- تغذیه زنبور با شکر در فصول سرد: بر خلاف تصور عموم، این مساله، تقلّب در عسل محسوب نمی شود؛ بلکه با توجه به اقلیم ایران و کمبود گل در فصول سرد از سویی و نیاز زنبورها به تغذیه از سوی دیگر، یا باید اجازه تغذیه زنبور از عسل های تولیدی خودش داده شود که در آن صورت تـولید عسل بـسیار کـم می شود و قیمت آن به چند برابر می رسد؛ یا آن که در فصول سرد، زنبور را با شکر و برخی مکمل ها تغذیه کرد که راهی منطقی است. عسلی که از این راه به دست می آید اگرچه کمی از عسل صددرصد طبیعی فاصله دارد، امّا عسل مرغوبی است. (گاهی جابجایی کندوها در فصول سرد به مناطق گرمسیر هم امکان پذیر است که این روش نیز قیمت عسل تولیدی را بسیار افزایش می دهد.) 

2- روش دیگر، مخلوط کردن عسل طبیعی با مواد گلوکزی(شربت قند) یا شیره میوه هاست. در این حال امکان شکرک زدن واقعی عسل به صورت ایجاد بلورهایی روی عسل وجود دارد که با سفت شدن عادی عسل متفاوت است و برای اهل فن، قابل تشخیص.

3-  عسل مصنوعی: این عسل ها که بدون دخالت زنبور، از قند، نیشکر و میوه های شیرین مانند خربزه، توت، هندوانه، کدو تنبل و خرما تولید می شوند؛ دارای مواد و تـرکـیباتی مـشابه عـسل طـبیعی هـستند کـه از تـغلیظ آب میوه ها به طریق مصنوعی و صنعتی به دست آمده اند. به هرحال، این نوع عسل، تنها نام عسل را یدک می کشد و نمی توان به آن عسل واقعی گفت.

خواص عسل

آثار تغذیه ای و درمانی عسل بسیار وسیع و شگفت انگیز است که در این مختصر به برخی از آنها اکتفا می کنیم:

1- عسل و کم خونی: بدون تردید، مصرف مداوم عسل از بهترین راه های درمان انواع کم خونی به ویژه در کودکان است. برای این کار می توانید عسل را به صورت معمولی یا به صورت آب عسل مصرف کنید.

2- عسل و بیماری های قلبی: عسل به علت وجود مواد آنتی اکسیدان در آن برای سلامتی قلب و عروق بسیار مفید است. توصیه ما این است که این بیماران، روزانه  2-1 لیوان آب عسل(مطابق شرحی که در ادامه می اید) مصرف کنند.

3- عسل و مشکلات گوارشی: عسل از بهترین داروها برای درمان انواع زخمهای معده و اثنی عشر، ترش کردن، نفخ و ورم معده و روده، ضعف معده و عدم هضم غذاست. برای این کار به مدت چند هفته پس از هر وعده غذا یک قاشق مرباخوری عسل میل کنید.  

4- عسل و کودکانی که زیاد سرما می خورند: یکی از معضلات پدر و مادرهای امروزی آن است که کودکانشان زیاد سرما می خورند. یکی از بهترین راهها برای حلّ این مشکل آن است که کودک را به مصرف آب عسل عادت دهیم.(توضیحات بیشتر در صفحه بعد) به ویژه اگر این کار در فصول سرد سال انجام شود؛ در پیشگیری از سرماخوردگی بسیار موثر است و در صورت ابتلا به سرماخوردگی نیز شـدت آن کـمتر خـواهد بـود. اگـر بـه آب عسل، کمی عرق نعناع اضافه شود؛ به هنگام سرماخوردگی به عنوان یک داروی چرک خشک کن قوی عمل مـی کند که تقریباً نیاز به داروهای دیگر را مرتفع می کند. بزرگسالانی هم که زیاد سرما می خورند عیناً همین کار را می توانند انجام دهند.(البته انجام حجامت در اطفال برای کاهش موارد سرماخوردگی اثری بسیار مطلوب دارد.)

5- پانسمان عسل: بدترین زخم ها و سوختگی ها و موارد مشابه اگر با عسل پانسمان شوند سریعاً بهبود پیدا می کنند. اثر معجزه آسای عسل بر روی ترمیم زخم ها آنقدر قوی است که حتی زخم افراد دیابتی یا قطع نخاعی نیز در صورت تداوم پانسمان عسل بهبود می یابد.  

6- عسل؛ انرژی نقد: افرادی که زیاد دچار ضعف و افت قند خون می شوند؛ ورزشکارانی که نیاز به مواد غذایی دارند که فوراً انرژی آزاد کند؛ کسانی که در جلسات امتحانی یا موارد مشابه دچار افت فشار خون می شوند و ... از مصرف عسل بسیار فایده می برند؛ چرا که عسل به سرعت، سطح قند خون و انرژی بدن را افزایش می دهد.

7- عسل و سلامت دندان و لثه: عسل علیرغم شیرینی بسیار زیاد؛ نه تنها برای دندان ها و لثه ها مضر نیست؛ بلکه باعث سلامت آنها نیز هست. علاوه بر خوردن عسل، روزی 2-1 بار لثه ها را با عسل ماساژ دهید.

8- عسل و درمان شب ادراری کودکان: اگر مدتی به طور مرتب، صبح و شب یک قاشق چایخوری یا مرباخوری عسل به کودک خورانده شود؛ در اکثر موارد، شب ادراری وی بهبود خواهد یافت.

آب عـسـل

در یک لیوان آب، یک یا دو قاشق غذاخوری عسل را حل کرده کمی آب لیموترش تازه(و نه آبلیمو) به آن اضافه کنید و در یخچال بگذارید تا خنک شود و سپس به آرامی و به حالت مکیدن میل کنید. این نوشیدنی گوارا دارای خواصّ بسیاری است از جمله: پیشگیری از ســرمـاخوردگی بـه ویـژه در کودکانی که زیاد سرما می خورند؛ تقویت معده؛ برطرف کردن ضعف و افت فشار خون؛ تقویت حافظه؛ ایجاد نشاط؛ باز نمودن رگهای قلبی؛ فعّال کردن کبد؛ باز کردن اشتها؛ درمان انواع کم خونی؛ رفع عفونت های داخلی و.... ایـن نـوشیدنی کـه تـقریبا بـا هـمه مزاج ها سازگار است اگر سحرها مصرف شود؛ بـرای کاهـش ضعف و گـرسـنگی روزه داری بسیار کمک کننده است. اضافه کردن کمی گلاب، عرق بیدمشک و تخم شربتی برای سردمزاجان یا اندکی خاکشی برای گرم مزاجان، این شربت را خوشمزه تر و مقوی تر خواهد کرد.

چند نکته

1- عسل خالص و طبیعی حتی اگر هزار سال هم بماند فاسد نمی شود؛ به علت داشتن قند فراوان، تبدیل به شراب یا سرکه نمی شود و برای جذب شدن در بدن، نیاز به انسولین ندارد.

2- تهیه عسل، کار دشواری است. برای تهیه یک کیلو عسل، زنبورها باید دو میلیون بار روی گل ها بنشینند. هر زنبور عسل کارگر، در طول عمر کوتاه 6 تا 8 هفته ای خود، تنها یک قاشق مرباخوری عسل تولید می کند.

3- قندها دو دسته هستند؛ یکی قندهای راست گرا که در حالت تجزیه، نور را به سمت راست می تابانند. ازجمله این قندها می توان به قندهای موجود در قند و شکر و انواع  شکلات اشاره نمود. دسته دیگر، قندهای چپ گرا مانند عسل، کشمش و خرما هستند که در حالت تجزیه، نور را به سمت چپ می تابانند. میکروب ها به راحتی از قندهای راست گرا تغذیه می کنند امّا قندهای چپ گرا که در قرآن کریم نیز مورد اشاره قرار گرفته اند؛ برای آنها قـابـل اسـتـفاده نیستند ولـذا ایـن قـندها، خـاصّیت ضدّ میکروبی دارند.

شرایط نگهداری عسل

1- عسل را به هیچ وجه در یخچال نگهداری نکنید.

2- رطوبت، عسل را فاسد می کند.(بنابراین اگر آب عسل مصرف می کنید؛ برای جلوگیری از ترش شدنش، حداکثر یکی دو روز آن هم در یخچال نگهداری کنید؛ یا آن که مقداری آب لیموترش به آن اضافه کنید.)

3- عسل را به هیچ وجه به طور مستقیم نجوشانید. برای جوشاندن عسل، آن را در آب حل کنید و روی شعله کم بجوشانید.

4- بهترین ظرف برای نگهداری عسل، ظرف شیشه ای است. عسل را به هیچ وجه در ظرف فلزی نگهداری نکنید؛ مگر آنکه دارای پوشش مخصوص باشد. عسل در ظروف پلاستیکی نیز قابل نگهداری است ولی مورد توصیه ما نیست.

5- موقع برداشتن عسل از ظرف، از قاشق داغ، خیس یا چرب استفاده نکنید.

6- درب ظرف عسل را به ویژه در زمستان محکم ببندید.

7- اگر عسل شکرک زد، درب ظرف آن را بسته، داخل آب جوش و روی حرارت کم قرار دهید تا کم کم به حالت اولش برگردد.

**********************************************************