غذا درمانی از دیدگاه قرآن و علم

دکتر حسینعلی علایی / دکترای علوم پزشکی و فارغ‌التحصیل سطح سوم مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن

محمد طاهر پاکدامن / کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآن جامعه المصطفی9 العالمیه

چکیده

قرآن کریم کتاب هدایت بشر تا قیامت است، لذا از هیچ یک از امور مهم و تاثیرگذار در زندگی انسان فروگذار نکرده است. تغذیه از اموری به شمار می‌رود که مورد توجه ویژه قرآن کریم است. این کتاب شریف علاوه بر توجه به اصول کلی و اساسی تغذیه، از بعضی غذاها نام برده است که دانشمندان اهمیت و ارزش غذایی و درمانی آن‌ها را یادآور شده‌اند و کتب و مقالات متعددی 
در موردشان نگاشته­اند و حتی در برخی موارد ادعای اعجاز کرده­اند. این تحقیق برای نمونه، به بررسی چهار مورد از این غذاها (شیر چهارپایان، شیر مادر، عسل و خرما) می‌پردازد؛ به این صورت که پس از طرح آیات و اشاره به نکات تفسیری، خواص و آثار این خوراکی‌ها را از دیدگاه طب و تغذیه بررسی کرده‌اند.

واژه­ های اصلی: غذا، درمان، قرآن، علم.

مقدمه

خوراکی‌های گوناگون در کنار تأمین نیاز غذایی بدن، به دلیل برخورداری از خواص متفاوت، در درمان و پیشگیری از امراض نیز نقش دارند.

قرآن کریم گاه توصیه­های مستقیمی در مورد کاربرد درمانی بعضی غذاها دارد، مثلاً در مورد عسل می‌فرماید: Gفِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِF؛ (نحل/ 69). به حضرت مریم3 نیز موقع زایمان توصیه می‌شود از رطب و آب استفاده کند (مریم/ 24 ـ 26) و در مورد حضرت یونس پس از خروج از شکم ماهی و رفتن به ساحل دریا، استفاده از کدو تجویز می‌شود (صافات / 144 ـ 146).

علاوه بر این، سفارش قرآن کریم به استفاده از غذاهای پاکیزه و حلال، نهی از تحریم طیّبات، نهی از غذاهای غیربهداشتی و پرخوری، دقت در نوع غذای مصرفی، توجه به آفریدگار هنگام مصرف غذا، امساک و روزه و... زمینه مناسبی برای سلامتی انسان فراهم می‌آورد و دست کم از جنبه پیشگیری اهمیت دارد. در این میان اشاره قرآن به نام برخی غذاها قابل توجه است؛ به خصوص این که این غذاها به لحاظ مواد مغذّی، ارزشمند هستند و نقش مهمی در درمان و پیشگیری، دارند.

مفهوم شناسی

بدن انسان به مواد مختلفی مانند پروتئین، چربی، کربوهیدرات، آب، انواع ویتامین و مواد معدنی نیاز دارد. غذایی مناسب است که تمام این ترکیبات را به بدن برساند. کم یا زیاد شدن این ترکیبات تعادل مواد موجود در بدن را به هم می‌زند و بیماری­های زیادی را به وجود می­آورد (ر.ک. به: مری آلیس کالنیدو ودیگران، آشپزی جدید و غذا درمانی، 15).

با این توصیف می­توان گفت:

«منظور از تغذیه درمانی برقراری تعادل موادغذایی مورد نیاز روزانه است». (احمدی، محسن، درمان بیماریها با تغذیه و غذا درمانی، 15).

امتیازات غذا درمانی

درمان غذایی از جهات گوناگونی بر دارو درمانی برتری دارد، از جمله:

1. غذاهای متنوع، به خلاف داروهای گوناگون، معمولاً در اختیار همگان قرار دارند.

2. غذاهای رنگارنگ، مطبوع همه هستند و غذای طبیعی بشر به شمار می‌روند، ولی داروها چنین نیستند.

3. از نظر اقتصادی مخارج دارو با غذا مقایسه‌پذیر نیست.

4. غذا جنبه پیشگیری دارد و دارو بیشتر برای از بین بردن مرض به کار می­رود.

5. اغلب داروها برای بشر مضرند، ولی غذاها معمولاً اثر زیان بخش ندارند.

6. استفاده از دارو در صورت اشتباه پزشک یا مریض، آثار سوء و حتی مرگ را در پی دارد (ر.ک، به: شیرازی، احمد امین، اسلام پزشک بی دارو، 25 ـ 26، با تلخیص و تصرف).

بسیاری از اطبا و حکما از دارو درمانی نهی کرده­اند. از بقراط حکیم نقل شده است:  «داروهای خود را دور بریزید که به درد معالجه امراض نمی­خورد»، (مهرین، مهرداد، درمان طبیعی، 16). در این کتاب سخنان متعددی از اندیشمندان در مورد مضرات استفاده از دارو آمده است.

غذاهای قرآنی

در قرآن کریم به برخی از موادغذایی سوگند یاد شده است. Gوَالتِّینِ وَالزّیْتُونِF؛ (تین/ 1). نام برخی از سوره­ها نیز در ارتباط با مواد غذائی است، مانند، بقره، نحل، تین، ماعون، انعام و مائده.

قرآن کریم به مناسبت‌های مختلف به نام برخی خوراکی‌ها اشاره می­کند، نظیر زیتون (تین/1، انعام/ 141 و...)، انجیر (تین/ 1)، خیار، عدس، سیر، پیاز (بقره/ 16)، انگور (نحل/ 67، مؤمنون/ 19 و...)، نان (یوسف/ 36)، انار (انعام/ 99 و 141)، کدو (صافات/ 146 و 144)، موز (واقعه/ 29)، سبزی­ها (عبس/ 28)، گوشت (هود/ 69) و... .

با پیشرفت علوم، به ویژه علم تغذیه، هر روز خواص درمانی و غذایی خوراکی‌ها بیشتر کشف می­شوند، به گونه‌ای که اعجاب دانشمندان را بر می‌انگیزد. این کشفیات حتی در برخی موارد رنگ اعجاز به خود می‌گیرند. در این تحقیق چند مورد از این غذاها را بررسی می‌کنیم.

اول ـ شیر چهارپایان

شیر مایعی سفیدرنگ، با طعم شیرین و مزه و غلظت ویژه‌ای است که پس از زایمان و برای تغذیه نوزاد از پستان پستانداران ماده ترشح می­شود. این ماده بهترین و در دسترس‌ترین غذا برای نوزادان است. شیر پستانداران مختلف با هم فرق دارد. در شیر گاو تقریباً 88% آب، 3% مواد ازته، 8/4% مواد گلوسیدی و 2/3% مواد چربی هست (دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، 31، 169).

آغوز که از روز اول زایمان تا 12 روز ترشح می­شود، ساختمانی مشابه شیر دارد، ولی مقدار آلبومین و کلرور آن بیشتر و قند، فسفر و کلسیم آن کمتراز شیر است پروتو پلاسم آن مقدار زیادی چربی دارد، ولی چربی آزاد آن تقریباً در حدّ هیچ است  (پاک نژاد، سیدرضا، اولین دانشگاه وآخرین پیامبر، 6، 82).

وزن مخصوص شیر 1029 ـ 1033 و حرارت مخصوص آن 95 است، یعنی زودتر از آب به جوش می­آید و سرد می­شود (همان، 84). برای تولید یک لیتر شیر دست کم باید 500 لیتر خون از پستان عبور نماید (همو، 95).

تاریخچه

استفاده از شیر چهارپایان به دوران پیش از تاریخ و زمان اهلی شدن حیوان توسط انسان می‌رسد. انسان از اول، مانند نوزاد حیوان، به مکیدن پستان می‌پرداخت. دوشیدن و ایجاد تغییرات در شیر به تدریج ایجاد گردید. یک محل ماست­بندی مربوط به سه هزار سال قبل از میلاد، وابسته به یک پرستشگاه نزد سومرین­ها، به دست آمده است.

مقدسین از بودائیان گاو را به حدی احترام می­کردند که مخلوطی از شیر، ادار و مدفوعش را می­خوردند (ر.ک، همو، 77 ـ 88).

شیر در کتاب مقدس نماد پاکی، صفا و حقیقت حیات بخش می­باشد و شیر و عسل کنایه از حاصل خیزی و فراوانی نعمت است (مسترهاکس، قاموس کتاب مقدس، 544). شیر برای اولین بار در سال 1890 م در نیویورک پاستوریزه شد (همو، 79).

آیات 

قرآن کریم به فایده­ های گوناگون حیوانات برای انسان پرداخته، اما به شیر توجه ویژه نموده است. به این آیه توجه کنید:

Gوَإِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُم مِمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَناً خَالِصاً سَائِغاً لِلشَّارِبِینَF؛ (نحل/ 66) «و قطعاً، در (وجود) دام‏ها، عبرتى براى شما هست، از آن چه در شکم آن‌هاست؛ از میان غذاهاى هضم شده و خون، شیرى خالص به شما مى‏نوشانیم که براى نوشندگان گواراست».

به شیر چهارپایان در آیاتی دیگر، مانند، مؤمنون/ 21 و یس/ 73 نیز اشاره شده است.

نکات تفسیری 

«انعام» چهارپایان هستند و آن چه که  معمول است گاو، شتر و گوسفند و بز است و از حیوانات حلال گوشت مثل آهو، مادیان و الاغ و ... نیز در معالجه استفاده می­شود (طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، 8 ، 151).

«فرث» به معنی سرگین است؛ مادامی که در معده باشد (ابن منظور، لسان العرب، 2، 176) و «سائغ» در لغت سهل المرور معنی شده است، یعنی چیزی که به راحتی می‌گذرد (طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، 15، 12).

یکی از عجایب خلقت این است که خداوند شیر سفید و گوارا را از بین خون و سرگین دو جسم ناپاک جدا می­کند؛ بدون  این که از طعم، مزه و رنگ آن اثر بپذیرد. خداوند با این مطلب می‌خواهد به منکران توجه بدهد که می­تواند مردگان را از زمین خارج سازد؛ بدون این که بدن‌های آن‌ها با یکدیگر مخلوط شود (ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 6، 572).

حکمت­ها و اسرار علمی 

1. پیدایش شیر 

قرآن کریم با اشاره لطیفی می­فرماید که شیر از میان «فرث» (غذای هضم شده داخل معده) و «خون» خارج می­شود. فیزیولوژی امروز این مطلب را ثابت کرده است که وقتی غذا در معده و روده­ها در برابر میلیون‌ها رگ مویی قرار می‌گیرد، عناصر مفید و لازم را جذب می‌کند و به درخت ریشه داری که نوک انتهایش در نوک پستان خلاصه می­شود، می­رساند (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 11، 291؛ پاک‌نژاد، سید رضا، همان، 65).

یک دانشمند غیرمسلمان در این‌باره می­گوید: این وقوف دقیق از دستاوردهای شیمی و فیزیولوژی هضم، برمی­آید و در زمان محمد9 کاملاً ناشناخته بود. گفته شده کشف جریان خون هم کار هاروی (Harvey) بوده است در حالی که چگونگی گردش خون در بدن به طور کامل در کلام امام صادق7 آمده است، (ر.ک. به: طب‌الرضا و طب‌الصادق7 ص 27 و 28) است و قریب چهارده قرن پس از وحی قرآنی قرار می­گیرد (موریس بوکای، مقایسه­ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، ص 264).

2. موادغذایی مهم شیر 

دانشمندان می­گویند تمام انواع ویتامین‌ها، آب، مواد ازت دار، چربی، قند، مواد معدنی و فلزاتی مانند سدیم، منیزیم، روی، منگنز، مس، آهن و شبه فلزات مانند فلور، کلر، ید، گوگرد، فسفر، برم و... در شیر هست. حدود نوزده آنزیم، اکسیژن و نیتروژن، دی اکسید کربن، واسید سیتریک، الکل و آلوئید هم در شیر وجود دارد (پاک‌نژاد، سید رضا، همان، 87 ـ 90).

یک لیتر شیر نصف پروتئین و نصف چربی مورد نیاز بدن، تمام کلسیم و ویتامین B2 و نصف ویتامین A و یک سوم احتیاج به ویتامین‌های B1 را برای بدن تأمین می­کند (نراقی، مهدی، خوردنی‌های شفابخش، 118).

3. پیشگیری از امراض 

مواد مغذی شیر سبب پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها می‌کنند. ما به مهم‌ترین موارد اشاره می‌کنیم.

پتاسیم: بدن به عنوان یون مایع درون سلولی و برای انتقال امواج به کار می‌برد.

آهن: بدن در ساختمان هموگلوبین و کبد ومغز به آن نیاز دارد.

فسفر: مهم‌ترین ماده معدنی است و برای فعالیت‌های سلولی به کار می­رود.

ید: برای تشکیل تیروکسین ضروری است.

منگنز: بدن برای تعادل، تقویت اعصاب و حافظه و مقاومت در برابر بیماری به آن نیازدارد.

مس: کمبود آن کم خونی ایجاد می­کند.

کلسیم: برای ساختن و افزایش تعداد گلبول‌های قرمز استفاده می­شود ودر ساختمان دندان‌ها، استخوان‌ها، سلول‌های انساج و فعالیت‌های قلب و شرائین و کلیه­ها به کار می­رود (مشجور، گوهر، اسرار شیمی در قرآن، 214-215).

بدون کلسیم قلب خسته می‌گردد و شکستگی استخوان زیاد می­شود. قرآن کریم برای شیر تعبیر «خالصاً» را آورده است. یکی از معانی خالص پر شدن و سفت شدن استخوان‌های بازو و ساق است (ابن‌منظور، همان، 7، 28). بدین طریق حقیقت اعجازآمیز دیگری کشف می­شود.

4 . درمان بیماری­ها 

در روایات اسلامی از شیر به عنوان عامل درمان و شفا تعبیر شده است (مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، 63، 95). علم پزشکی نیز بر این خاصیت تاکید دارد.

شیر در حصبه و شبه حصبه و زخم­های گوارشی به عنوان ضد اسید تجویز می­شود. در بیماری کواشیورکور، نارسایی حاد کیسه صفرا و بسیاری از مسمومیت­ها، به ویژه مسمومیت با سرب، به کار می‌رود. در خونریزی به علت داشتن فیبرین زیاد خوب است. در مبتلایان به دیابت جزو غذاهای آزاد است. رژیم شیر برای لاغر شدن مفید می­باشد. در بیماری‌های کم خونی، ضعف، سردرد، میگرن، سستی اعصاب، زخم معده و اثنی عشر، پایین افتادگی معده و روده و کلیه و رحم، جوش، کهیر، اگزما، ریزش مو، رماتیسم، برنشیت سوء هاضمه، اسهال مزمن، استسقاء، آسم، تب زرد، تصلب شرائین، بواسیر، آپاندیس مزمن نارسایی کبد، نارسایی جنسی، اشباع معده، دیابت، آلبومین ادرار و... نافع است (پاک‌نژاد، سید رضا، همان، 152).

بررسی و نتیجه­ 

1ـ اشاره قرآن به این غذای مهم در عصری که هنوز عناصر و موادمغذی خوراکی‌ها و چگونگی پیدایش شیر کشف نشده بود، از اعجاز علمی و یا دست کم از شگفتی­های علمی قرآن کریم شمرده می­شود. دکتر موریس بوکای با توجه به آیه مورد بحث، می­گوید:

«من فکر می­کنم که وجود آیه­ای در قرآن که به این معلومات اشاره می­کند نمی­تواند به علت زمانی که تدوین شده­اند ساخته فکر انسان باشد» (بوکای، موریس، مقایسه­ای میان تورات، انجیل قرآن و علم، 264).

2ـ غذاهای پر حجم و بدون ارزش غذایی از مشکلات عصر ما است که سبب بیمارهای متعددی نیز هست، عنایت قرآن به غذاهایی مانند شیر که درعین حجم، کم سرشار از  مواد مفید می­باشد، گویای توجه این کتاب شریف به مسئله تغذیه است.

دوم ـ شیر مادر 

در بحث گذشته با مفهوم شیر آشنا شدیم، در این قسمت به مقایسه شیر مادر با دیگر شیرها بسنده می­کنیم. شیر الاغ از تمام شیرهای حیوانات به شیر زن شبیه­تر است (نجم آبادی، محمود، اصول بهداشت، 56). مقایسه مواد تشکیل دهنده شیر دام‌ها و انسان در هر لیتر در جدول زیر آمده است (دیاب عبدالحمید و قرقوز، احمد، مع الطب فی القرآن الکریم، 157).

آیات

در آیات متعددی به شیردادن توسط مادر و دایه، مدت شیردهی، و حقوق مادر و کودک توجه شده است (بقره/ 233، احقاف/ 15، لقمان/ 14، طلاق/ 6، قصص/ 7). ما یکی از این آیات را که تقریباً همه موارد را در خود جای داده است، ذکر می­کنیم.

Gوَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لاَ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ  لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ  أَرَدْتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاَدَکُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِF؛ (بقره/233) «و مادران فرزندانشان را دو سال کامل شیر مى‏دهند. (این) براى کسى است که بخواهد شیر دادن را به اتمام رساند و بر کسی که نوزاد برایش متولّد شده، خوراک آنان و پوشاک آنان به طور پسندیده [در دوران شیر دادن] لازم است. کسی، جز به اندازه‏ توانایى‏اش تکلیف نمى‏شود. مادرى به خاطر فرزندش ضرر نمی‌بیند و کسى که فرزند برایش متولد شده؛ به خاطر فرزندش، (ضرر نمی‌بیند) و مانند این (احکام بر وارث) است و اگر آن دو، با رضایت و مشورت یک دیگر، بخواهند [کودک را زودتر] از شیر باز گیرند، پس گناهى بر آن دو نیست و اگر خواستید دایه‏اى براى فرزندان خود بگیرید، پس هیچ گناهى بر شما نیست؛ هنگامى که آن چه را (وعده) داده‏اید، به طور پسندیده بپردازید و خودتان را از [عذاب] خدا نگه دارید».

نکات تفسیری 

منظور از «والدات» مادران هستند که اخص از «امهات» است که به مادران با واسطه هم گفته می‌شود (طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، 2، 156).

حضانت و شیردادن و اتمام دو سال حق مادر وموکول به اختیار اوست؛ حتی اگر مطلقه باشد (مکارم، ناصر، ‌همان، 2، 240).

با جمله «لاتضار» هرگونه ضرر جسمی و روحی برای خانواده و به خصوص بر کودک ممنوع است (ر.ک. به: طبرسی، تفسیر مجمع البیان، 2، 587؛ المیزان فی تفسیر القرآن، 2، 241).

انتخاب دایه پس از رضایت طرفین بلامانع است (مکارم، ناصر، همان، 188).

واژه «تشاور» بدون قید «منهما» می­گوید که برای از شیرگرفتن طفل وسعت دایره مشورت، به غیر از والدین، به دیگر افراد مانند پزشک نیز می­رسد (ر.ک. به: طالقانی، همان، 158).

حکمت­ها و اسرارعلمی 

الف) مزایای شیر مادر برای کودک 

1ـ عوامل زنده اختصاصی مانندگلبول‌های سفید زنده، آنزیم‌ها، هورمون‌ها و ایمونوگلوبولین‌ها در شیر مادر وجود دارند که در رشد و سلامت کودک و حفاظت او در برابر بیماری نقش اساسی دارند. این ترکیبات در هیچ شیر دیگری یافت نمی­شوند، چون در حرارت بیش از 50 درجه از بین می­روند.

2ـ شیر مادر متناسب با نیازهای طفل تغییر می­کند، مثلاً اگر نوزاد نارس باشد، شیر با وضعیت نارسی او متناسب می­شود. آغوز تمام مواد ایمن‌زا و ویژگی­های مختلف شیر را بیش از 5 تا 10 برابر دارا است. (نوری، محمدرضا، تغذیه در قرآن، 113). آغوز اولین واکسن خدادادی در برابر بیماری‌هاست. در حالی که واکسن­های موجود در لحظات اول به دلیل آسیب­های روحی و جسمی توصیه نمی­شود (زندی، مجید، کودکان سالم و با عاطفه نتیجه تغذیه با شیرمادر، روزنامه جمهوری اسلامی، 17/5/87 ، ص 7). به همین خاطر اسلام تغذیه نوزاد با آغوز را به مادر واجب کرده است (زین الدین بن علی بن احمد عاملی (شهید ثانی) شرح لمعه دمشقیه، 5، 452). شاید به همین دلیل به مادر حضرت موسی7 گفته شد به موسی شیر بده و در صورت ترس او را در دریا رها کن (قصص / 7).

3ـ عوامل مصونیت بخش اختصاصی و غیراختصاصی در شیر مادر هستند که هرکدام در زمینه‌ای کودک را از ابتلا به بیماری و آسیب حفظ می­کنند، مثلاً گلبول‌های سفید شیر در برابر اسید معده مقاوم هستند و از رشد عوامل بیماری­زا جلوگیری می­کنند و انواع ایمونوگلبولین‌ها نوزاد را از خطر ابتلا به عفونت­های مختلف در امان نگه می‌دارند (نوری، محمد رضا، همان، 79). تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول امکان دچار شدن به عفونت­های تنفسی را تا 5 برابر و احتمال مرگ ناشی از این بیماری‌ها را تا 4 برابر کاهش می­دهد، ضمن این که در این دوره خطر ابتلا به اسهال نیز 15 برابر و خطر مرگ ناشی از آن 25 برابر برای کودکان محروم از شیر مادر بیشتر است (زندی، مجید، همان).

4ـ ویژگی‌های تغذیه­ای شیر مادر منحصر به فرد است. پروتئین‌هایی که زود هضم می‌شوند (Whey) در شیر مادر بیشتر از پروتئین‌های دیرهضم (کازئین) می­باشد. بدن برخی از این پروتئین‌ها را که در رشد مغز موثرند و کمبود آن در سنین بلوغ به صورت ضریب هوشی کم خودنمایی می­کند، نمی‌تواند بسازد. چربی شیر مادر خطر افزایش چربی‌ها، کلسترول و فشار خون و عوارض قلبی را در میان‌سالی کمتر می‌کند. قند موجود در شیر مادر مناسب­ترین قند سادة قابل استفاده برای شیرخوار است و جذب کلسیم را در روده افزایش می‌دهد، در نتیجه رشد استخوانی و کم کردن یبوست را در پی دارد. ثابت شده است که مدت بستری شدن بچه­های اسهالی شیر مادر خوار کمتر از شیرخشک خواران است. آهن در شیر گاو ده درصد و در شیر مادر هفتاد درصد قابلیت جذب دارد (نوری،‌ محمد رضا، همان، 113 ـ 117). همچنین کلسیم در شیر مادر هفتاد درصد و در شیر گاو سی و پنج درصد جذب می­شود (پاک‌نژاد، سید رضا، همان، 147).

شیر مادر در بزرگ‌سالی نیز فواید خود را برای فرزند بروز می­دهد. متخصصان می­گویند: افرادی که از شیر مادر تغذیه کرده­اند، در بزرگ‌سالی کمتر به دیابت، آلرژی غذایی، سرطان و... مبتلا می‌شوند و دارای ضریب هوشی بیشتری هستند و کمتر در معرض چاقی قرار دارند (زندی، مجید، همان).

امتیازاتی در شیر مادر و روش شیردادن او هست که حتی در شیر دایه نیست. نوزادی که با شیر مادر و در آغوش او پرورش می‌یابد، توانایی‌اش درمقابل بیماری‌ها بیشتر است (نصیری، سید صدرالدین، بهداشت اجتماعی در اسلام). و چنین کودکی آرامش روانی و اعتماد به نفس کافی دارد و سازش او در برابر اضطراب محیط بیشتر است (نوری، محمد رضا،‌ همان 117).

ب) مزایای شیر مادر برای مادر 

مادر سود فراوانی از شیردادن می­برد، داشتن فرزند سالم، احساس رضایت از پرورش طفل با شیره جان خود، کاهش چربی ذخیره دوران بارداری، پیشگیری از بارداری ناخواسته، بازگشت سریع رحم و ضمائم آن به جای خود و ایمنی بیشتر در برابر سرطان پستان از آن جمله است (اصفهانی، محمد مهدی، تغذیه کودکان با شیر مادر، 30). طبق یک آزمایش زنان نیویورکی که در طول زندگی یک و نیم سال به اطفال شیر داده‌اند، نسبت به زنان ژاپنی که به طور متوسط شش و نیم سال شیر داده­اند، پنج و نیم برابر بیشتر دچار سرطان پستان شده­اند (نوری، محمد رضا، همان، 57).

ج) منافع شیر مادر برای جامعه 

جامعه با داشتن افراد سالم و با عاطفه به خوشبختی نزدیک‌تر خواهد بود، شیرمادر بدون تکیه به منابع خارجی، با هزینه کمتر و به صورت کاملاً سالم در اختیار کودکان قرار می­گیرد و وابستگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به همراه ندارد. موقعیت مادر در خانواده و تحکیم نظام خانواده از منافع نهفته، اما بسیار پرارزش، شیرمادر برای جامعه است (اصفهانی، محمد مهدی، همان).

د) مدت شیردهی 

قرآن کریم مدت شیردهی را دو سال می­داند (لقمان/ 14). برخی پزشکان معتقد بودند که این مدت باید 9 ماه باشد، ولی در سال 1993 م بیان شد که اگر مدت شیرخوردن دو سال کامل باشد، بهتر است (اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، 57).

امروزه بر اساس نظر سازمان‌های مرتبط مانند یونیسف و سازمان جهانی بهداشت مدت توصیه شده برای شیردادن دو سال تمام است و این موضوع در اعلامیه اینوچنتی در مورد تغذیه کودکان  با شیر مادر مطرح شده و به امضای بسیاری از رؤسای کشورهای جهان رسیده است.

بررسی و نتیجه­ 

اشاره قرآن به شیردادن به کودک توسط مادر و سفارش به رعایت حقوق مادر و کودک گویای توجه ویژه آن به بحث تغذیه به خصوص در دوران کودکی است و امروزه با پیشرفت دانش‌ها و کشف ویژگی­های منحصر به فرد شیر مادر، سرّ این تاکید روشن شده است. کشورهای صنعتی ابتدا با تولید شیرخشک تبلیغ می­کردند که جایگزینی برای شیرمادر کشف کرده­اند. اصطلاحاتی چون شیر ماترنیزه (شبیه شیرمادر) و همونیزه (شبیه شیر انسان) و شیر آداپته (شیر تطبیق داده شده با شیر مادر) بیانگر این واقعیت است، اما آنان در عصر ما به اشتباه خود پی برده­اند و با انتشار صدها مقاله تحقیقی می‌کوشند اشتباه گذشته خود را جبران کنند.

تعیین مدت شیردهی توسط قرآن کریم نیز که امروزه علم به آن دست یافته است از اعجاز علمی قرآن یا دست کم از مسائل علمی قرآن به شمار می­آید.

سوم ـ عسل 

عسل واژه­ای عربی به معنای «انگبین» است. زنبورهای ماده و عقیم به نام زنبور کارگر شیره گیاهان را وارد دهان خود می‌کنند و آن را با آب دهان مخلوط می­سازند. آن‌گاه این ترکیب را وارد محفظه­ای به نام کیسه عسل می­نمایند. قسمتی از این شیره به مصرف تغذیه زنبور‌ها می­رسد و بخشی دیگر با انقباض کیسه عسل دوباره به دهان زنبور بر می‌گردد و زنبور آن را در حجره­هایی خالی می­کند که به همین منظور ساخته است و پس از غلیظ شدن، زنبور کارگر روی حفره­ها را با موم می­پوشاند.

یک زنبور برای تهیه یک کیلو عسل باید روی دو میلیون گل اقاقیا یا  پنج میلیون گل اسپرس بنشیند و 180 هزار مرتبه کیسه عسل خود را پر و خالی کند (ر.ک. به: معین، محمد، فرهنگ فارسی، 2، 2300).

عسل به رنگ­های زرد روشن، کهربایی، قرمز، تیره، بی­رنگ، آبی و سبز هست و نوع رنگ در بازار پسندی آن نقش زیادی دارد (مصدق سعید و دیگران، اصول صحیح زنبورداری، 58 ـ 61).

تاریخچه 

عسل از قدیم همواره مورد توجه و احترام بوده است. قدیمی­ترین اثر تاریخی، مربوط به برداشت عسل، به هفت هزار سال پیش از میلاد باز می­گردد. (علی آقایی، مرتضی و میرنظامی، حسین، عسل درمانی، 4). بر اساس مدارک خواص طبی عسل را از حدود 3500 سال پیش می‌دانستند و اقوام زیادی در شب عروسی از آن استفاده می­کردند. به همین مناسبت این ای