همان زاگ است که معرب شده است. زاج از معدنیات است و اقسامی دارد. سفید، سرخ، زرد که البته آن به سبز تبدیل می شوند.
زاج سفید:
اندکی مایل به زردی است و بسیار کم وزن است و از انواع دیگر آن لطیف تر است.
طبیعت: در اول سوم گرم و خشک و مایل به اعتدال است.
خواص: قابض است و جلا دهنده.
بهترین خاصیتی که می توان برای آن ذکر کرد در سرطان مثانه، زخم های کلیه، مجاری و مثانه و کاهش دادن ورم ها و بادها در این اعضا و همچنین شکستن سنگ های کلیه است که نسخه ای که برای آن ها تجویز گردیده است به این قرار است که: یک تا یک و نیم گرم آن را با سه گرم نبات سفید بکوبند و روی آن شیرگاو تازه دوشیده شده به همراه کمی آب مخلوط کرده و برای ناهار بیاشامند و اگر نمی توانند شیر را به آن حجم یک دفعه بنوشند آن را به دفعات بیاشامند و هنگام شب هم مقداری زاج و نبات با شیر و آب بیاشامند. اما لازم است که از ترشی و غذاهای بادآور و گوشت پرهیز داشته باشند.
البته برای شکستن سنگ کلیه یا مثانه 15 تا 20 روز این نسخه را رعایت فرمایند.
اگر دو قسمت از زاج را با یک قسمت اقلیما همراه با سرکه ساییده و در ظرفی سفالی بریزند و چهل روز تابستان در آفتاب به زیر سرگین اسب دفن کنند بسیار تند و جلا دهنده می شود و لک سفیدی چشم(بیاض) را از بین می برد. همچنین ناخنه را که گوشت زائد کنار پلک و چشم پدید می آید را درمان می کند و برای گوشت زائد زخم ها نیز مفید است.
اکتحال و در چشم کشیدن زاج سوخته جهت از بین بردن چرک های گوشه های چشم مفید است.
زاج سوخته همراه با عسل جهت پهن و قطور شدن پلک نافع می باشد.
بوییدن زاج سوخته و کشیدن آن در بینی (نفوخ)جهت خون ریزی بینی کارآمد است.
این دارو برای زخم های دهان نیز مفید است آنچنانکه همراه با یافوخ و آب گندنا و قیروطی به دهان طلا شود. البته بعضی از حکیمان و طبیبان خمیر ساییدۀ آن را تجویز نموده اند که البته برای جرب(بیماری های پوستی) بسیار مفید است.
طلا کردنزاج با آب گشنیز برای حمره (ورم و آماس سرخ چشم) و رفع غدد سرطانی و زائد (سلعه) و جرب و لک و جوش های پوستی و آکنه و خشکانیدن زخم ها مفید است.
خشک شده و ساییده آن بر روی زخم های رحم و عفونت های و خون ریزی های عفونی (نزف الدم) مفید بوده و شیاف آن در رحم همراه با آب گندنا نیز برای بیماری های عفونی رحم مجرب است.
ورم لثه و عضلات حلق را نیز شفا می دهد و فتیلۀ آن با عسل در گوش برای درد گوش و رفع چرک و عفونت آن مفید است.
نواصیر (شقاق) و بواسیر را نیز با ساییده شدۀ زاج درمان می کنند.پ
برای رفع غشاوه (تاری چشم) و لک سفید چشم(بیاض) و رفع عفونت چشم زاج را همراه با آب باران در چشم می چکانند.
زاج احمر: ابوعلی سینا(رحمه اله علیه) در قانون نوشته است که اطبا تجربه کرده اند:
خواص آن همانند زاج سفید است و آشامیدن 3 گرم زاج سرخ بلخی با آب موی سفید را می ریزاند و به جای آن موی سیاه می رویاند.
ولی چون بسیار قوی است باید شخصی با مزاج بسیار مرطوب این نسخه را انجام دهد وگرنه بسیار آزار خواهد دید.
زاج اخضر: زاج سبز
3 گرم زاج سبز سوخته جهت رفع مسمومیت مفید است و همراه با عسل برای از بین بردن کرم معده و روده (حب القرع) کار آمد بوده و آنان که می خواهند قی کنند برایشان قی آور بسیار قوی محسوب می شود.
و هرکه بسیار تر مزاج است و طبیعت مرطوب دارد می تواند آن را با آب بنوشد تا موی سیاه به جای موی سفید او دمیده شود.
اما برای ریه به دلیل خشکی زیاد مضر است و باید مزاج آن را اصلاح کرد.
در بینی چکاندن آن برای قطع خون ریزی بینی و پاک کردن رطوبات از مغز و در گوش برای رفع دردگوش ناشی از سرد مزاجی و زخم و جوش و چرک گوش کارآمد است.
برای عفونت رحم، زخم و آفت دهان نیز مجرب است.
زاج الاساکفه (زاج کفش گران)
اگر آب به این نوع زاج برسد سیاه می شود.
از اقسام دیگر قابض تر است و جلا دهنده است. جهت درد دندان و سیاه کردن مو مفید است و نیز جهت جوش های رطوبت دار مجرب است.
شیاف آن با خمر برای دردهای سیاتیک (عرق النساء) درمان کننده بوده و خیساندۀ آن با آب برای جوش های سفید و داروهای سیاه کنندۀ مو مفید است.
از انواع دیگر زاج: زاج المقطر، زاج المطبوخ نیز موجود است.
