ماهیت آن : به زبان سریانی جاسا اکاما و سنگ باکوکافیلون و در زبان رومی مسقینون و اهل مغرب و اندلس ترش آن را عین البقر و به فارسی آلو نامند و انواع و رنگ های بستانی و کوهی دارد ؛ بستانی آن نیز انواعی دارد. نوعی سیاه و بسیار بزرگ دارد و صنفی زرد که بزرگ و کوچک نیز می باشد و به یونانی آن را ادرک و به فارسی آلوچه نامند که مصغر آلو است و این نازک تر و سردتر و لطیف تر از اصناف دیگر است و سفید آن را در عراق شاهلوج خوانند یعنی شاه آلو و آلوچه سلطانی صنف سرخ و صنفی از سرخ آن بسیار ترش می باشد و سرد است قایم مقام تمر هندی در تطفیه و ترقیق مواد و آن را کشیه نامند و چون خشک گردد سیاه و ازرق شود و صنف کوهی آن کوچک و بسیار ترش می باشد و شیرین نمی گردد و با قوّت قابضه و درخت آن کوچکتر از بستانی است
. اجّاص چون مطلق مذکور شود مراد از آن آلوی زرد بخارایی است که تازه آن زرد کهربایی شفاف میخوش نیکو طعم می باشد و بهترین اصناف اماکن دیگر است و در خراسان می روید و بس و آنچه جاهای دیگر می روید مانند آن نیست و بعد از آن آلوی سیاه فارسی است که به عربی مشهور به قلوب الدجج یعنی دل ماکیان است و نوعی از آن طبری است که آن را نیشوق گویند و در دمشق نوعی آلو می روید که به رومی آن را فقومیلاس نامند و این نوع قابض بود.
طبیعت : سیاه به کمال رسیده صادق الحلاوت آن سرد در اول و تر در دوم و مز یعنی زرد میخوش آن سرد در وسط دوم و تر در آخر آن و آنچه لحمی و پوست آن نازک و طعم آن اندک مایل به تلخی باشد با اندک قوّت قابضه است و بالجمله برودت ترش آن زیاده از شیرین آن است و نارس ترش آن سرد در وسط دوم و تر در آخر آن و برگ آن سرد در اول و خشک و با قوّت قابضه.
افعال و خواص و منافع آن: قلیل الغذا و ملین و مزلق خصوصاً تازه آن به سبب لزوجت و رطوبتی که دارد و چون قبل از طعام بخورد صداع حار و تبهای صفراوی را مفید و مطفی حدت و التهاب آن و خارش بدن و مسهل صفرای رقیق و دافع غثیان صفراوی است خصوصاً میخوش و ترش آن در این امور و شیرین آن در تلیین و به سبب قوّت تقطیع و تلطیف زیرا که اشیای حامضه مقطعه ملطفه هر گاه در معده و امعا فضولی یابند آن را تلطیف و تقطیع نموده دفع می نماید و الا موجب قبض و حبس می گردد با آنکه معده و امعا پاک از فضول نادر است پس آلوی سیاه از آن جهت و به سبب لزوجت و رطوبتی که دارد تلیین بطن می نماید و مسهل است و آنچه کوچک و صلب و قابض باشد بد است خوردن آن به جهت آنکه غیر لذیذ است و ملین و مطلق نیست و ماء العسل معین است بر اطلاق آن و دفع ضرر آن را پیش از طعام تا منحدر نگردد مبادرت به خوردن طعام ننماید و آلوی خشک را چون بپزند با آب و صاف نموده, با ترنجبین و یا عسل و یا شکر بیاشامند ابلغ است در تلیین طبیعت و آلوی سفید بطی الهضم است و مسهل نیست مانند ترش و میخوش و خوردن آن به عنوان تفکه است نه به طریق دوا و علاج و آلوی کوهی که رنگ بعضی از آن سرخ است و ترش و آن را می پزند و به دست مالیده می گذارند تا زمانی که غلیظ شود از آن قرص ساخته به شکل گرده نان تنک و به کار آید و اجّاص بری مضراست به معده و موجب حبس بطن است چون با گلاب یا طلا جوش دهند و شکوفه آن را چون بخایند قطع مواد نازله نماید و ضماد آن بر سر جهت صداع حار نافع و غرغره و مضمضمه به طبیخ برگ و بیخ آن جهت منع نزلات دماغی و ورم لوزتین و تقویت لثه و آشامیدن آن جهت رفع کرم معده و ضماد برگ آن با سرکه بر زیر ناف جهت کرم امعا مجرب.
صمغ آن را که صمغ فارسی نامند گرم تر از صمغ عربی و یبوستش کمتر از آن و سرفه را نافع و مفتت حصات و ملحم قروح و اکتحال آن جهت حدت بصر و ضماد آن با سرکه جهت قوبا و جوشش بدی اطفال مفید است.
مضر است به دماغ، مصلح آن عناب و به معده مصلح آن گلقند و در مبرودین مصطکی و کندر و ماءالعسل.
مقدار شربت آن : تا نیم رطل
جایگزین آن: تمر هندی.
**************************************************************************
جهت مطالعه آن گروه از مخاطبینی که علاقه مند به متن اصلی این گفتار (که به نقل از مخزن الادویه است) هستند در ذیل متن اصلی درج شده است:
اِجّاص
ماهیت آن : به زبان سریانی جاسا اکاما و سنگ باکوکافیلون و در زبان رومی مسقینون و اهل مغرب و اندلس ترش آن را عین البقر و به فارسی آلو نامند و انواع و رنگ های بستانی و کوهی دارد ؛ بستانی آن نیز انواعی دارد. نوعی سیاه و بسیار بزرگ دارد و صنفی زرد که بزرگ و کوچک نیز می باشد و به یونانی آن را ادرک و به فارسی آلوچه نامند که مصغر آلو است و این نازک تر و سردتر و لطیف تر از اصناف دیگر است و سفید آن را در عراق شاهلوج خوانند به معنای شاه آلو . صنفی از سرخ آن بسیار ترش می باشد و سرد است قایم مقام تمر هندی در رقیق کردن مواد و آن را کشیه نامند و چون خشک گردد سیاه و کبود شود و صنف کوهی آن کوچک و بسیار ترش می باشد و شیرین نمی گردد و قوّت قابضه دارد و درخت آن کوچکتر از بستانی است . مراد از اجاص آلوی زرد بخارایی است که تازه آن زرد کهربایی، شفاف، میخوش و نیکو طعم می باشد و بهترین اصناف اماکن دیگر است و در خراسان می روید و بس و آنچه جاهای دیگر می روید مانند آن نیست و بعد از آن آلوی سیاه فارسی است که به عربی مشهور به قلوب الدجج یعنی دل ماکیان است و نوعی از آن طبری است که آن را نیشوق گویند و در دمشق نوعی آلو می روید که به رومی آن را فقومیلاس نامند و این نوع قابض بود.
طبیعت : سیاه به کمال رسیده و شیرین آن سرد در اول و تر در دوم و مز یعنی زرد میخوش آن سرد در وسط دوم و تر در آخر آن و آنچه لحمی و پوست آن نازک و طعم آن اندک مایل به تلخی باشد. و بالجمله سردی ترش آن زیادتر از شیرین آن است و نارس ترش آن سرد در وسط دوم و تر در آخر آن و برگ آن سرد در اول و خشک است.
افعال و خواص و منافع آن: قلیل الغذا و ملین و لغزاننده است خصوصاً تازه آن به سبب لزوجت و رطوبتی که دارد و اگر قبل از طعام بخورند برای سردرد گرم و تبهای صفراوی مفید بوده و خاموش کننده سوزش و التهاب آن و خارش بدن می باشد و مسهل صفرای رقیق و دفع کننده دل به هم آمدن و حالت تهوع است خصوصاً میخوش و ترش آن در این امور و شیرین آن در لینت و نرمی مزاج و به سبب قوّت تکه کردن و نرم کردن می باشد، زیرا که خوراک های ترش نرم کننده و تکه کننده هر گاه در معده و روده ها مواد زائدی یابند آن را نرم و تکه تکه نموده دفع می نماید و الا موجب گرفتگی و ماندن می گردد با آنکه معده و روده ها که پاک از مواد زائد باشد نادر است پس آلوی سیاه از آن جهت و به سبب لزوجت و رطوبتی که دارد شکم را نرم می نماید و مسهل است و آنچه کوچک و سخت و قابض باشد خوردن آن بد است به جهت آنکه غیر لذیذ است و ملین نیست و ماء العسل کمک کننده است برای مصلح آن و دفع ضرر آن را پیش از طعام تا منحدر سرازیر نگردد مبادرت به خوردن طعام ننمایند و آلوی خشک را اگر با آب بپزند و صاف نموده با ترنجبین و یا عسل و یا شکر بیاشامند برتر و بهتر است در نرم کردن طبیعت و آلوی سفید کند هضم است و مسهل نیست مانند ترش و میخوش و خوردن آن به عنوان سرگرمی است نه برای دوا و علاج . آلوی کوهی که رنگ بعضی از آن سرخ و ترش است و آن را می پزند و به دست مالیده می گذارند تا زمانی که غلیظ شود از آن قرص به شکل نان گرد نازک ساخته و به کار آید و اجّاص بری برای معده مضراست و موجب حبس شکم است چون با گلاب یا طلا جوش دهند و اگر شکوفه آن را بجوند مواد نازله را قطع نماید و ضماد آن بر سر جهت سردرد حار نافع است و غرغره و در دهان جنباندن آن به پخته شده برگ و بیخ آن جهت منع آب ریزش های مغزی و ورم لوزه ها و تقویت لثه و آشامیدن آن جهت رفع کرم معده و ضماد برگ آن با سرکه بر زیر ناف جهت کرم روده کار آمد و معروف است.
صمغ آن را که صمغ فارسی نامند گرم تر از صمغ عربی و یبوستش کمتر از آن است و برای سرفه نافع است و ریزاننده سنگ های کلیه و مثانه می باشد و قرحه هاو زخم هارا التیام می بخشد و به چشم کشیدن آن جهت قدرت و تیزی بینایی و ضماد آن با سرکه جهت آماس بزرگ با خارش و کوفت و جوشش اطفال مفید است.
مضرات:مضر است به مغزو مصلح آن عناب است و مصلح آن برای معده گلقند و در سرد مزاجان مصطکی و کندر و ماءالعسل است.
مقدار شربت آن : تا نیم رطل( نیم من سنگِ مکّه و آن دوازده اوقیه است و اوقیه چهل درهم است.)
جایگزین آن: تمر هندی.
منبع: (مخزن الادویه، حکیم عقیلی خراسانی، صص126،127)
