اوتیسم یا درخودماندگی به یک اختلال یا ناتوانی در رشد عصبی اتلاق می‌شود که در قالب عدم توانایی در برقراری تعاملات و ارتباطات اجتماعی و رفتارهای محدود و تکراری بروز می‌کند. اوتیسم در کودکان شایع‌تر بوده و پیش از 3 سالگی علائم آن در کودک ظاهر می‌شود. برای افراد مبتلا به اوتیسم، جهان مملو از افراد، مکان‌ها و حوادثی است که باعث اضطراب آنها می‌شود. در این افراد، تفکر و برقراری ارتباط با دیگران، شرکت در محافل عمومی و اجتماعی دشوار است. معمولا از هر 1000 کودک، یک تا 2 نفر به اوتیسم مبتلا می‌شود و در سال‌های اخیر، این آمار در حال افزایش بوده است که البته بالا رفتن این آمار می‌تواند به دلیل تشخیص موارد بیشتر و آگاهی دقیق از عوامل ایجاد‌کننده آن باشد. علائم بیماری اوتیسم معمولا حدود 2 سالگی کودک توسط والدین شناسایی می‌شود. این علائم رفته‌رفته گسترش می‌یابد؛ هرچند برخی کودکان ابتدا رشد طبیعی دارند و ناگهان دچار این علائم می‌شوند.
اوتیسم با تغییر چگونگی ارتباط سلول‌های عصبی و سیناپس‌ها، روی پردازش اطلاعات در مغز تاثیر می‌گذارد. کودکان مبتلا به اوتیسم نسبت به سایر کودکان، دنیای متفاوتی را تجربه می‌کنند. صحبت کردن با دیگران و ابراز احساسات برای چنین کودکی بسیار دشوار است. این‌گونه کودکان در خود فرو رفته و بدون حمایت‌های اجتماعی قادر به برقراری ارتباط نیستند. این افراد نسبت به اتفاقاتی که اطرافشان می‌افتد، به گونه‌ای غیرعادی عکس‌العمل نشان می‌دهند. به عنوان مثال صداهای عادی ممکن است چنان برای چنین فردی آزاردهنده باشد که گوش‌هایش را با دستش بگیرد. دست زدن به آنها حتی به آرامی ممکن است باعث ناراحتی آنها شود. از سوی دیگر، کودکان مبتلا به اوتیسم، در ارتباط واژه‌ها و معانی آنها دچار مشکل هستند.
به عبارتی تصور کنید بفهمید مادرتان چه می‌گوید؛ ولی معنای دقیق لغاتی را که بیان می‌کند، بدرستی نمی‌دانید. این حالت با مشکل عدم توانایی ابراز خود در این گونه کودکان، دشوارتر و خسته‌کننده‌تر می‌شود.
کودکان مبتلا به اوتیسم، تمایلی به تغییر کارهای روزمره خود ندارند و ممکن است دستهای خود را بارها به هم زده و کلماتی را تکرار کنند یا شلوغی راه بیندازند یا ساعت‌ها در تنهایی خود با یک اسباب‌بازی خاص بازی کنند. به عبارتی آنها دوست دارند طبق یک برنامه همیشگی رفتار کنند و از تغییر دادن وسایل آنها از جای ثابت خود ناراحت می‌شوند. انجام رفتارهایی چون جنبش یا چرخیدن یا حرکات پرخاشگرانه‌ای چون گاز گرفتن، از دسته رفتارهایی است که ممکن است از یک کودک مبتلا به اوتیسم سر بزند. این افراد نسبت به صدا زدن نامشان عکس‌العملی از خود نشان نمی‌دهند و معمولا با سایر افراد ارتباط چشمی برقرار نمی‌کنند.
آنها در تعبیر و تفسیر افکار و احساسات دیگران دچار مشکل هستند؛ چراکه با علائم و نشانه‌های اجتماعی مانند علائم ظاهری صورت و آهنگ صداها بیگانه‌اند و چون رابطه چشمی با افراد ندارند، نمی‌توانند رفتار مناسبی را با توجه به علائم چهره‌ای از خود نشان دهند. این کودکان نسبت به کودکان همسن و سال خود دیرتر شروع به صحبت می‌کنند.
کودکان مبتلا به اوتیسم، بیشتر از سایر کودکان در معرض خطر بالای ابتلا به بیماری‌هایی چون سندروم عقب‌ماندگی ذهنی، رشد تومورهای مغزی، حملات صرعی، ناتوانی‌‌های یادگیری و اختلال کاهش تمرکز قرار دارند. حدود 20 تا 30 درصد از کودکان مبتلا به اوتیسم در زمان بزرگسالی مبتلا به صرع می‌شوند. در نقطه مقابل آنها، افراد مبتلا به شیزوفرنی نیز رفتارهایی مانند افراد مبتلا به اوتیسم از خود بروز می‌دهند. با این تفاوت که علائم بیماری تا اواخر دوران نوجوانی یا اوایل بزرگسالی خود را نشان نمی‌دهند. در اوتیسم، فرد مبتلا هذیان و توهم ندارد؛ ولی در شیزوفرنی بسیار دیده می‌شود.
درواقع افراد مبتلا به اوتیسم در 3 زمینه دشواری در برقراری روابط، تعاملات و تصویرسازی اجتماعی دچار مشکل هستند.
به طور کلی ویژگی‌های اوتیسم در هر فرد متفاوت است؛ ولی این 3 اختلال، از شایع‌ترین زمینه‌های مشکل‌ساز این بیماری به شمار می‌روند که حدود سه‌چهارم افراد مبتلا به اوتیسم با آن دست به گریبانند.
اوتیسم با تغییر چگونگی ارتباط سلول‌های عصبی و سیناپس‌ها، روی پردازش اطلاعات در مغز تاثیر می‌گذارد. تحقیقات گسترده‌ای در زمینه شناسایی علت اصلی اوتیسم صورت گرفته است. برخی تحقیقات بی‌نظمی‌هایی را در مناطقی از مغز این افراد یافته‌اند. برخی حاکی از وجود مقدار غیرعادی سروتونین و سایر انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز است. این ناهنجاری‌ها به این موضوع اشاره دارند که اوتیسم می‌تواند بر اثر اختلال در رشد عادی مغز در اوایل دوران رشد جنینی ایجاد شده باشد که ناشی از نقایص ژن‌هایی است که رشد مغزی را کنترل کرده و ارتباط سلول‌های مغزی را با دیگر سلول‌ها تنظیم می‌کند؛ ولی در این میان همیشه نقش ژنتیک پررنگ‌تر بوده است.
دشواری در برقراری روابط اجتماعی
افراد مبتلا به اوتیسم با زبان بدن یا body language بیگانه‌اند. این افراد با زبان کلامی و غیرکلامی مشکل دارند. بسیاری از آنها، فهم زبان تحت‌الفظی را ندارند و تصور می‌کنند منظور مردم از چیزی که می‌گویند دقیقا همان چیزی است که به زبان می‌آورند و به دلیل عدم آگاهی از جنبه‌های دیگر انتقال مفاهیم، قادر به فهم کامل حرف‌های دیگران نیستند. کودکان مبتلا به اوتیسم در استفاده و فهم علائم ظاهری و آهنگ صدا، جوک‌ها و طعنه‌ها و عبارات و جملات معمول که معنای دیگری را می‌رسانند، دچار مشکل هستند.
در این گروه، افراد مبتلا به اوتیسم یا اصلا حرف نمی‌زنند یا عبارات محدودی را بیان می‌کنند. افراد معمولی مهارت‌های زبانی خوبی دارند؛ ولی این افراد رد و بدل شدن مکالمات بین فردی را دشوار می‌دانند و به همین دلیل مدام حرف‌های گوینده را تکرار می‌کنند یا مدام درباره علایق خود حرف می‌زنند.
دشواری در تعاملات اجتماعی
اجتماعی شدن به طور طبیعی ایجاد نمی‌شود؛ بلکه نیاز به یادگیری دارد. افراد مبتلا به اوتیسم درخصوص تعاملات اجتماعی، در تشخیص و فهم احساسات و عواطف افراد و ابراز عواطف خود دچار مشکل هستند که این کار از لحاظ اجتماعی برای آنها دشوارتر است. آنها قادر به درک قوانین اجتماعی نوشته نشده‌ای که ما حتی بدون فکر کردن به آنها انجام می‌دهیم، نیستند. به طور مثال ممکن است خیلی نزدیک به فردی بایستند یا گفتگو با فردی را درخصوص موضوعی نامناسب آغاز کنند. آنها ممکن است به خاطر عدم شناسایی عواطف دیگران، افرادی بی‌عاطفه تلقی شوند. بیشتر ترجیح می‌دهند تنها باشند و از فعالیت‌های گروهی و جمع‌های دوستانه دوری می‌کنند و معمولا رفتارهای عجیب و نامناسبی از آنها سر می‌زند و بیان احساسات، عواطف و نیازها برایشان دشوار است. مشکلاتی که در تعاملات اجتماعی در سر راه افراد مبتلا به اوتیسم وجود دارد، باعث می‌شود روابط دوستانه خوبی نداشته باشند یا در صورت تمایل در برقراری رابطه با افراد دیگر، راه آن را نمی‌دانند.
دشواری در تصویرسازی اجتماعی
ما معمولا در فهمیدن آنچه دیگران می‌دانند، مشکل داریم یا حدس زدن آنچه دیگران به آن فکر می‌کنند، برای ما دشوار است؛ ولی تصویرسازی‌های اجتماعی به ما کمک می‌کند که رفتارهای افراد را حدس زده و پیش‌بینی کنیم و به ما امکان می‌دهد موقعیت‌های خارج از عملکردهای روزانه خود را تصور کنیم. افراد مبتلا به اوتیسم که در این زمینه دچار اختلال هستند، در فهم و تعبیر افکار، احساسات و اعمال سایر افراد، در پیش‌بینی اتفاقات، درک مفهوم خطر، در مشارکت در فعالیت‌ها و بازی‌های تخیلی، در آمادگی برای تغییر و برنامه‌ریزی برای آینده و در کنار آمدن با موقعیت‌های جدید و ناآشنا دچار مشکل هستند، البته دشواری در تصویرسازی اجتماعی را نباید با عدم توانایی تصویرسازی اشتباه گرفت؛ به طوری که حتی بسیاری از افراد مبتلا به اوتیسم بسیار خلاق هستند و بسیاری از نویسندگان، موسیقیدانان و هنرمندان جهان جزو افراد مبتلا به این بیماری بوده‌اند.
عوامل اصلی درخودماندگی
تحقیقات گسترده‌ای در زمینه شناسایی علت اصلی اوتیسم صورت گرفته است. برخی تحقیقات بی‌نظمی‌هایی را در مناطقی از مغز این افراد یافته‌اند. برخی حاکی از وجود مقدار غیرعادی سروتونین و سایر انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز است. این ناهنجاری‌ها به این موضوع اشاره دارند که اوتیسم می‌تواند بر اثر اختلال در رشد عادی مغز در اوایل دوران رشد جنینی ایجاد شده باشد که ناشی از نقایص ژن‌هایی است که رشد مغزی را کنترل کرده و ارتباط سلول‌های مغزی را با دیگر سلول‌ها تنظیم می‌کند؛ ولی در این میان همیشه نقش ژنتیک پررنگ‌تر بوده است.
پیش از این تحقیقات نشان داده بودند که در دوقلوهایی که یکی از آنها دچار اوتیسم است، احتمال ابتلای قل دیگر حدود 90 درصد است. در برخی موارد هم مشاهده شده که والدین و برخی از اقوام فرد مبتلا به اوتیسم، دارای اختلالات خفیفی در مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی بوده‌اند. درواقع تحقیقات اخیری که صورت گرفته است، جهش‌های 4 ژن را در افراد مبتلا به اوتیسم نشان داده که می‌تواند از علل اصلی بروز این بیماری باشد.
همچنین محققان بر این باورند که عوامل محیطی چون آلودگی هوا، عفونت‌های ویروسی و سایر موارد نیز ممکن است در بروز اوتیسم نقش داشته باشند. سن بالای والدین بخصوص پدر، خونریزی، استفاده از داروهای روان‌درمانی در دوران بارداری نیز می‌تواند از علل پرخطر باشد.
ویژگی‌های اصلی در مبتلایان به اوتیسم
انجام اعمال تکراری: جهان از منظر این افراد بسیار پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی است و ترجیح می‌دهند اعمال ثابتی را انجام دهند تا بتوانند رخداد آن را پیش‌بینی کنند. این کارهای تکراری و روزمره می‌تواند شامل رفتن یک مسیر ثابت از خانه به مدرسه یا محل کار یا خوردن غذای یکسانی در وعده غذایی، تکان دادن مداوم بدن، چرخش سر، قرار دادن اشیا روی یک خط، عدم علاقه به تغییر دکوراسیون محیط اطراف، بازی کردن با یک اسباب‌بازی، بازی خاص یا تماشای یک برنامه تلویزیونی خاص و آسیب رساندن به خود از طریق فرو کردن چیزی در چشم، گاز گرفتن دست و آویزان کردن سر باشد. آنها دوست دارند برای انجام کاری، همان روشی را انجام دهند که قبلا نتیجه خوبی داده است و تمایلی به تغییر در زندگی و عقاید خود ندارند.
حساسیت حسی: افراد مبتلا به اوتیسم، معمولا نوعی حساسیت حسی را تجربه می‌کنند و این حالت ممکن است در یک یا 5 حس بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه و چشایی مشاهده شود. حال این حساسیت ممکن است بیش از حد یا کمتر از حد معمول باشد. به عنوان مثال ممکن است صداهای پس‌زمینه‌ای این افراد را آزار دهد که دیگران حتی متوجه آنها هم نمی‌شوند. این حساسیت باعث اضطراب و حتی بروز دردهای جسمانی در آنها می‌شود. آنانی که حساسیت‌شان کم است، امکان دارد درد یا دماهای بالا را حس نکنند. برخی تکان خورده و دستهای خود را برای ایجاد حس به هم می‌زنند تا به برقراری تعادل و کنار آمدن با استرس ایجاد شده در خود کمک کنند.
علایق خاص: بسیاری از افراد مبتلا به اوتیسم، از علایق خاصی برخوردارند که از سنین نسبتا پایین در آنها به وجود می‌آید. این علایق در طول زمان تغییرپذیر بوده و می‌تواند شامل کارهای هنری، موسیقی و کارهای کامپیوتری باشد. برخی از این علاقه‌ها نیز ممکن است عجیب باشد، مثلا علاقه به جمع کردن زباله.
ناتوانی در یادگیری: این بخش از اختلال در افراد مبتلا به اوتیسم در جنبه‌های زندگی فرد تاثیر می‌گذارد؛ ولی درجه این ناتوانی در افراد متفاوت است و برخی حتی می‌توانند به طور مستقل به زندگی خود ادامه دهند؛ ولی برخی افراد وابسته‌ای هستند.
راهکارهای درمانی
درواقع هیچ درمانی برای این بیماری وجود ندارد و به عبارت بهتر هیچ درمان خاصی که بتوان برای هر فرد به کار برد، وجود ندارد؛ ولی پزشکان و درمانگران می‌توانند به افراد اوتیسمی کمک کنند تا بر بسیاری از این اختلالات غلبه نمایند. هرچه این علائم زودتر شناسایی شود، درمان موثرتر خواهد بود. این راهکارهای درمانی در هر فرد متفاوت است. درمان‌های ایده‌آل شامل ترکیبی از درمان‌ها و مداخلاتی است که به بهبود علائم بیماری می‌انجامد.
درمان‌های رفتاری و ارتباطی: در این درمان، برنامه‌هایی برای بهبود وضعیت اجتماعی، زبانی و رفتاری فرد مبتلا به اوتیسم در دستور کار قرار می‌گیرد. برخی برنامه‌ها نیز روی کاهش مشکلات رفتاری و آموزش مهارت‌های جدید تمرکز دارند. سایر برنامه‌ها نیز شامل آموزش به کودکان مبنی بر چگونگی رفتار در موقعیت‌های اجتماعی و چگونگی ارتباط با سایر افراد جامعه است. با این راهکارها، کودکان می‌آموزند که در مواجهه با این اختلال چگونه رفتار کنند.
درمان‌های آموزشی: کودکان مبتلا به اوتیسم به برنامه‌های آموزشی واکنش خوبی نشان می‌دهند. این برنامه‌ها شامل فعالیت‌های مختلفی جهت مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی و رفتاری است.
درمان‌های دارویی: هیچ دارویی قادر به بهبود علائم اوتیسم نیست؛ بلکه داروهای خاصی هستند که به کنترل علائم کمک می‌کند. از داروهای ضدافسردگی برای بهبود اضطراب افراد و درمان مشکلات شدید رفتاری استفاده می‌شود.
علاوه بر درمان‌های ذکر شده، برخی درمان‌های خلاقانه مانند موسیقی‌درمانی، هنردرمانی و تلفیقی از حواس است. استفاده از رژیم‌های خاص غذایی مانند پرهیز از غذاهای حساسیت‌زا مانند غذای بدون گلوتن و عاری از خمیر ترش و نیز پرهیز از مکمل‌های غذایی چون انواع ویتامین‌ها نیز در بهبود علائم موثر است. با اعمال این راهکارها، افراد و کودکان مبتلا به اوتیسم می‌توانند به زندگی عادی خود در جامعه ادامه دهند.
توانایی‌های مرا جدی بگیرید!
با توجه به علائمی که برای بیماران مبتلا به اوتیسم ذکر کردیم، شاید تصور کنید این افراد، ناتوان و ازکارافتاده هستند؛ ولی بعکس بسیاری از محققان بر این باورند که شماری از مبتلایان به اوتیسم توانایی‌هایی دارند که شاید بهتر از سایر افراد عادی عمل کند و می‌توان گفت این از امتیازهای بیماری اوتیسم به شمار می‌رود. این مساله، جنجال‌های زیادی را به پا کرد؛ به طوری که برخی تحقیقات حاکی از پایین بودن IQ افراد مبتلا به اوتیسم است.
سایر تحقیقات خبر از توانایی‌های شناختی و تمرکز قوی روی جزییات و حساسیت در فعالیت‌های موسیقایی دارد. این توانایی‌ها را می‌توان در حافظه، طراحی و حل معما ذکر کرد. توانایی تمرکز روی جزئیات در افراد مبتلا به اوتیسم موردی است که به عنوان یک توانایی مهم به شمار می‌رود؛ به طوری که می‌توانند این کار را سریع‌تر و با دقت بیشتری انجام دهند. این تمرکز در تصاویر و طراحی و نیز در زمینه موسیقی و تشخیص نت‌های موسیقی توسط افراد مبتلا به اوتیسم به کار می‌رود. این افراد در طراحی‌های سه‌بعدی بهتر از دیگران عمل می‌کنند.
تصویربرداری‌های مغزی که از این افراد به دست آمده، تفاوت‌های عصب شناختی را که باعث بروز این توانایی‌ها می‌شود، نشان می‌دهد. این تصویربرداری‌ها، دلیل این توانایی‌ها را این می‌داند که افراد مبتلا به اوتیسم در زمان انجام چنین فعالیت‌هایی، توانایی بیشتری را از مناطق بصری ذهن می‌گیرند. آنها حتی از این مناطق برای پردازش افکار خود استفاده می‌کنند و حتی در پاسخ دادن به سوالات IQ از بخش‌های بصری مغز خود بهره می‌برند.
با این که مبتلایان به اوتیسم از بسیاری اختلالات رفتاری و اجتماعی و ارتباطی رنج می‌برند، ولی بسیاری از آنها توانایی‌هایی دارند که شاید در سایر افراد عادی مشاهده نشود. بسیاری از مهندسان باهوش و خبره و نابغه‌های موسیقی و هنرمندانی که قادر به انجام بسیاری از کارهای روزمره خود به‌تنهایی نیستند و حتی نمی‌توانند صحبت و ابراز عقیده کنند، جزو مبتلایان به اوتیسم هستند.
این افراد تنها به کمک نیاز دارند تا با راهکارهای درمانی که اشاره کردیم، بتوانند کیفیت زندگی خود را بهبود بخشیده و به زندگی عادی بازگردند.
برای تشخیص زود هنگام اوتیسم، گوش به زنگ باشید
به گفته محققان، در صورتی که اوتیسم در مراحل اولیه شروع علائم شناسایی شود، راحت‌تر قابل پیشگیری و درمان خواهد بود و این امر مستلزم آگاهی دقیق از علائمی است که ممکن است برای اولین بار با آن روبه‌رو شده باشید. اگر این علائم را در کودک خود دیدید، حتما با یک پزشک مشورت کنید:
- کودک تا یک سالگی، صداهای خاصی را به زبان نمی‌آورد و اشارات و حرکات خاصی از خود نشان نمی‌دهد.
- تا 16 ماهگی کلمه خاصی را بیان نمی‌کند.
- تا 2 سالگی حتی 2 کلمه را به هم متصل نمی‌کند.
- به اسم خود واکنش نشان نمی‌دهد.
- در مهارت‌های اجتماعی و زبانی مشکل دارند.
- ارتباط چشمی‌کمی دارد.
- در ظاهر، نحوه بازی با اسباب‌بازی‌هایش را نمی‌داند.
- اسباب‌بازی‌ها و وسایلش را روی یک خط مرتب می‌کند.
- به اسباب‌بازی یا وسیله‌های خاص دل می‌بندد.
- نمی‌خندد و گاها از نظر شنوایی دچار اختلال است.
این علائم، تنها دستهای از علائم به شمار می‌روند و از سویی مشاهده اینها در یک کودک حتما نشانه ابتلا به اوتیسم نیست. تنها به خاطر داشته باشید که در صورت مشاهده یک یا چند علامت فوق باید با پزشک مشورت کنید.
خطر ابتلا به اوتیسم در پسران 4 برابر دختران است. برخی دلایل محققان در این خصوص شامل تفاوت‌های ژنتیکی بین این دو جنس است. از سویی در افراد مبتلا به اوتیسم، درصد ابتلای دختران به اختلالات یادگیری بیش از پسران است و به حدود 2برابر می‌رسد. علاوه بر این عوامل محیطی و اجتماعی هم در تفاوت در توانایی دو جنس مختلف تاثیر دارد.
