در دوران بارداری تغییرات فیزیولوژیک شگرفی در بدن مادر رخ می‌دهد، از این‌رو وضعیت بدن و در نتیجه نیازهای غذایی او دستخوش تغییراتی می‌گردد. برخی از این تغییرات موجب ایجاد عوارض و حالاتی در مارد باردار می‌شود که ناخوشایند است که در یادداشت حاضر برآنیم به علل بروز این عوارض و ارائه راهکارهای تغذیه‌ای پیشنهادی جهت رفع و یا تسکین این علائم بپردازیم.
فاکتورهای مختلفی در به دنیا آمدن یک نوزاد سالم توسط مادر دخالت دارند. بنابراین یک زن باردار با در نظر گرفتن تمامی این فاکتورها و رعایت آنها می‌تواند یک حاملگی سالم و در نتیجه نوزاد سالم داشته باشد.
تعدادی از این فاکتورها عبارتند از:
1. خصوصیات ارثی و ژنتیکی نامناسب که می‌تواند بارداری را به مخاطره اندازد،
2. بیماری‌ها و ضربه‌هایی که مادر در دوران بارداری با آن مواجه است،
3. ابتلا به عفونت حین بارداری،
4. سیگار کشیدن و مصرف مواد مخدر و یا مشروبات الکلی،
5. در معرض مواد شیمیایی قرار گرفتن،
6. وجود بیش از یک جنین در رحم مادر (چندقلوزایی)،
7. سن مادر (سنین بسیار بالا و بسیار پایین جهت بارداری، خطرناک است)،
8. فقر غذایی و تغذیه نامناسب قبل و حین بارداری.
در میان این فاکتورها بعضی از عوامل مانند تغذیه نامناسب، قابل پیشگیری و اصلاح است؛ یعنی می‌توان با استفاده از یک برنامه غذایی مناسب مدتی قبل از بارداری و تداوم آن حین بارداری، تحت نظر یک متخصص، بدن مادر را جهت یک بارداری سالم و طی این دوران، به بهترین وجه ممکن تا زمان زایمان آماده کرد.
در طول بارداری اشتها و تمایل مادر به غذا تحت‌تأثیر تغییراتی که در بدن او رخ می‌دهد، دچار تغییر و دگرگونی می‌شود؛ به‌گونه‌ای که گاهی اوقات در سه ماهه اول حاملگی، بی‌اشتهایی بوجود می‌آید و در اکثر موارد افزایش اشتها دیده می‌شود که هر دو مورد خطرزا هستند؛ چراکه کم‌اشتهایی موجب دریافت ناکافی مواد مغذی ضروری و در نتیجه رشد ناقص و ناکافی جنین شده و پراشتهایی نیز موجب افزایش وزن بالای مادر می‌شود و معمولاً بچه‌هایی که از مادران با اضافه وزن متولد می‌شوند، خود دارای اضافه وزن‌اند.
به‌علاوه، این چاقی برای خود مادر نیز مشکلاتی را ایجاد می‌کند. از جمله اینکه موجب سختی زایمان و یا افزایش فشار خون در دوران بارداری می‌گردد. در ادامه به برخی از عوارض ایجاد شده در دوران بارداری می‌پردازیم.
1. یبوست
در دوران بارداری به‌علت تغییرات هورمونی و نیز فشاری که رحم بر جدار روده‌ها وارد می‌کند، معمولاً فرد دچار عارضه یبوست می‌شود. مکمل‌های آهن که مادر مصرف می‌کند نیز می‌تواند منجر به ایجاد یبوست گردد. جهت بهبود این عارضه مصرف مایعات زیاد توصیه می‌شود.
همچنین مصرف شیر نیز (که توصیه می‌شود روزانه 2 تا 3 لیوان مصرف شود) بسیار کمک‌کننده است و به‌جای آن مصرف ماست، محدودتر شود.
مصرف مقادیر کافی فیبر نیز که در انواع سبزیجات، میوه‌ها و حبوبات وجود دارد، به رفع یبوست کمک می‌کند. جهت کم‌کردن نفخ حاصل از مصرف حبوبات بهتر است آنها را از قبل خیس کرده و چند بار آب آن را تعویض نمایید و در مورد سبزیجات نیز می‌توان جهت کاهش نفخ، آنها را به‌صورت آب‌پز و پخته مصرف کنید.
استفاده از نان‌ها سبوس‌دار به‌جای نان‌های سفید علاوه بر افزایش ارزش غذایی نان، فیبر موجود در آن را نیز می‌افزاید. همچنین از میان انواع میوه‌ها آلو، گلابی و انجیر بسیار ملین بوده و جهت رفع یبوست مفیدند.
2. تهوع صبحگاهی
اکثر زنان در هفته‌های اول بارداری، حالت تهوع را تجربه کرده‌اند. در صورتی که استفراغ شدید باشد و در طول روز ادامه یابد، بایستی حتماً مایعات و الکترولیت‌ها را برای او تأمین کنیم و در صورتی که تغذیه از راه دهان برای مادر امکان‌پذیر نباشد، باید از راه وریدی مایعات و مواد لازم را به بدن او برسانیم (تزریق سرم).
معمولاً این حالت تا 12 هفته وجود دارد و پس از آن رفع می‌گردد. جهت کاهش و یا رفع این عارضه، توصیه‌هایی به ماردان می‌شود که در صورت رعایت آن می‌تواند مفید واقع شود:
2.1. صبح‌ها اول وقت، قبل از بلند شدن از جا کمی بیسکویت یا تکه‌ای نان خشک که از قبل در کنار تختخواب قرار داده‌اید، استفاده کنید،
2.2. تعداد وعده‌های غذایی خود را زیاد، اما حجم هر وعده را کم کنید تا ضمن خالی نبودن معده در فواصل روز، از پر شدن زیاد آن و دریافت بیش از حد مواد غذایی خودداری شود،
2.3. خودداری از خوردن سرخ‌کردنی‌ها و غذاهای چرب و چربی‌ها،
2.4. عدم مصرف سبزی‌های بسیار نفاخ مانند پیاز و کلم،
2.5. خودداری از مصرف موادغذایی تند مانند انواع فلفل‌ها،
2.6. مصرف مایعات؛ یک ساعت قبل و بعد از صرف غذا و عدم مصرف آن در حین غذا خوردن.
به‌طور کلی غذای خشک برای افرادی که مبتلا به عارضه تهوع هستند، قابل تحمل‌تر است؛ مانند نان یا برنج به همراه گوشت پخته یا کبابی، غذاهای آبکی مانند آش‌ها یا برنج و خورش معمولاً برای این افراد مطلوب نیست.
3. ویار
ویار، تمایلاتی است که مادر باردار نسبت به موادغذایی و گاهی اوقات مواد غیرخوراکی (نظیر خاک، مُهر و...) دارد. این عارضه نیز در سه ماهه اول بارداری دیده می‌شود. در صورتی‌که این تمایلات به مواد غذایی‌ای باشد که به مادر آسیب نرساند، بهتر است برآورده شود؛ اما اینکه دلیل وجود این پدیده در مادر باردار چیست؟، هنوز دلیل مشخصی برای آن ارائه نشده است. برخی معتقدند ممکن است در صورت وجود کمبود یک ماده مغذی خاص، مادر تمایل به مصرف مواد حاوی آن ماده پیدا کند، ولی این احتمال هنوز اثبات نشده است.
4. مسمومیت حاملگی
مسمومیت حاملگی یا فشار خون حاملگی، سندرومی است که با افزایش فشار خون، پروتئین اورمی (وجود پروتئین در ادرار که در حالت عادی نباید پروتئین در آن باشد) و اِدِم (تجمع آب در بدن و زیر پوست) مشخص می‌شود.
معمولاً این عارضه در 7 تا 8 درصد از زنان باردار و بیشتر در سه ماهه سوم بروز می‌کند. در زنان باردار سالم، فشار خون باید معمولاً پایین‌تر از حد معمول باشد. فشار خون بالاتر از 14 روی 9 میلی‌متر جیوه در زنان باردار، فشار خون بالاست.
در صورت بالابودن فشار خون و وجود اِدِم شدید در مادر، حتماً رژیم محدودیت مصرف سدیم (نمک) داده می‌شود. به‌طوری‌که علاوه بر کاهش نمک مصرفی در طبخ غذا، بایستی از مصرف موادغذایی شور نظیر خیارشور و... نیز پرهیز شود. البته به‌طور کلی در تمامی زنان باردار بهتر است نمک مصرفی کاهش یابد.
پروتئین مصرفی هم بایستی در حد نیاز مادر در این دوران باشد. زنان باردار در مسمومیت حاملگی باید استراحت کافی داشته باشند و خواب بعدازظهر برای آنها توصیه می‌شود. رژیم غذایی مادر نیز باید حاوی انرژی، پروتئین و املاح به میزان مورد نیاز باشد.
در هر صورت این افراد بایستی تحت نظر پزشک بوده و درمان و توصیه‌های لازم برای آنها صورت پذیرد.
5. دیابت بارداری
ممکن است مادر قبل از بارداری مبتلا به دیابت شود و پس از بارداری نیز بایستی با این بیماری این دوران را طی کند. لذا لازم است با توجه به شرایط خود، از رژیم غذایی مخصوص دیابتی‌ها همراه با تزریق انسولین (در بارداری قرص کاهش‌دهنده قند خون استفاده نمی‌شود و تمامی افراد بایستی از انسولین جهت تنظیم قند خون استفاده کنند) بهره گیرد.
گاهی اوقات نیز فرد سالمی در حین بارداری به دیابت مبتلا می‌شود. در هر حال رژیم غذایی مخصوص این دسته زنان، مصرف کربوئیدرات‌های پیچیده (نان و غلات) در حد مورد نیاز و ترجیحاً سبوس‌دار و قطع یا کاهش مصرف قندهای ساده همچون قند و شکر و مربا (برحسب وضعیت مادر و میزان قند خون او و به صلاحدید پزشک متخصص تغذیه)، افزایش مصرف سبزیجات، محدود کردن و یا منع مصرف میوه‌های بسیار شیرین (همچون خربزه، انگور و هندوانه و...)، انجام پیاده‌روی سبک روزانه با اجازه پزشک و کاهش مصرف چربی و غذاهای چرب و سرخ‌کرده است.
در هر حال اصل در رژیم این‌گونه مادران، رعایت دقیق برنامه غذایی تنظیم‌شده توسط متخصص تغذیه در در طول روز و عدم تخطی از آن است تا مادر بتواند با تنظیم قند خون در حد مناسب، بارداری بی‌خطری برای خود و جنین داشته باشد.
کارهایی که یک مادر باردار نباید انجام دهد، عبارتند از:
1. سیگار کشیدن؛ چراکه باعث تنگی عروق خونی که وظیفه خون‌رسانی و تغذیه جنین را دارند، می‌گردد،
2. استعمال مواد مخدر،
3. مصرف هر نوع دارو بدون مشورت با پزشک معالج (حتی یک استامینوفن یا قرص سرماخوردگی ساده)،
4. رژیم گرفتن به‌خصوص به شکل رژیم‌های سخت که بدلیل ایجاد لاکتوز در بدن مادر (در اثر تحلیل بافت عضلانی مادر) روی توان ذهنی جنین اثر منفی دارد،
5. مصرف ناکافی پروتئین در رژیم غذایی که می‌تواند سبب تولد نوزاد کوچک و کم‌وزن شود.
6. در مورد مصرف کافئین نیز بحث‌های زیادی مطرح است، ولی آنچه مسلم است آنکه مصرف کافئین مادر در دوران بارداری بایستی محدود شود و به یک فنجان قهوه در روز و یا مصرف 1 تا 2 لیوان چای کمرنگ در روز بسنده گردد.
7. قطع و یا کاهش مصرف انواع سوسیس، کالباس (توصیه می‌شود اساساً از برنامه غذایی حذف شود)، انواع موادغذایی کنسروشده و کمپوت‌ها، تن ماهی و کلیه موادی که در ترکیبات آنها از مواد نگهدارنده استفاده شده است. این مواد بر سلامت و رشد جنین اثر منفی دارد. مضاف بر اینکه اغلب این محصولات غذایی به جهت فرآیندهای تولید، قسمت اعظم ارزش غذایی خود را نیز از دست داده‌اند.
مادرانی که یکی از شرایط ذیل را دارا هستند، بیشتر در معرض خطر سوءتغذیه در دوران بارداری قرار دارند و لذا مراقبت و توجه ویژه‌ای را در دوران بارداری می‌طلبند:
1. زنان جوان کمتر از 15 سال که باردار شده‌اند،
2. زنانی که به دلیل سقط‌های جنین مکرر در دو سال گذشته، سه بار یا بیشتر حامله شده‌اند،
3. مادران خانواده‌های فقیر و کم‌درآمد،
4. زنانی که مدت‌ها قبل از بارداری، رژیم‌های غذایی محدود داشته‌اند،
5. زنانی که سیگار می‌کشند و یا مواد مخدر مصرف می‌کنند.
سخن پایانی
با توجه به اهمیت ویژه‌ای که دوران بارداری و چگونگی گذر از این مرحله دارد، شایسته است زنان با آگاهی کامل و آمادگی لازم پا به این مرحله بگذارند. در این راستا بهتر است زنان حتماً قبل از بارداری با پزشک خود مشورت کنند تا با انجام آزمایشات و اقدامات لازم و نیز تنظیم و تصحیح برنامه غذایی مادر توسط متخصص مربوطه و همچنین مصرف اسید فولیک، 2 تا 3 ماه پیش از بارداری، زمینه را برای یک بارداری سالم و موفق فراهم آورند.
